Dünya bebekleri sergileniyor

Rahmi M. Koç Müzesi’nde, oyuncak bebeklerin antik çağdan bugüne uzanan hikayesini anlatan Dünya Bebekleri Sergisi, 31 Aralık’ta sona eriyor. Bebeklerin farklı dönemlerdeki kullanım amaçlarını ve yüzyıllar içinde bebek sanayisinin geçirdiği büyük dönüşümü gözler önüne seren sergi hem el yapımı hem sanayi ürünü 2 bin 500 bebek ile çok özel bir seçki sunuyor.

18’inci yüzyıl ahşap bebeklerinden Anadolu’nun bez bebeklerine, Asya ve Afrika inanç bebeklerinden moda bebeklerine, hatta Uzakdoğu’nun ipek elbiseli festival bebeklerine kadar çok özel bir seçki ile Dünya Bebekleri Sergisi, Rahmi M. Koç Müzesi’nde ziyaretçilerini bekliyor.

Eylül 2021’den bu yana 80 ülkeden 2 bin 500 bebeği bir arada sunan sergi, henüz ziyaret edemeyenler ve yeniden görmek isteyenler için aralık ayının sonuna kadar açık kalmaya devam edecek. Antik çağlardan 21’inci yüzyıla kadar insanın kendi benzeri olarak biçimlendirdiği, inanç ve kültür objesi, aynı zamanda da çocukların oyuncağı bebekler birer sosyolojik unsur, sanat yapıtı ve seri üretim ile birlikte de oyuncak endüstrisinin önemli bir kolu…

Müzenin kurucusu Rahmi M. Koç’un öncülük ettiği, Dünya Bebekleri Sergisi, hem bebek kavramının tarih öncesinden bu yana kullanım amaçlarını anlatıyor hem de yüzyıllar içinde bebek sanayisinin geçirdiği büyük dönüşümü ziyaretçilerin deneyimine açıyor.

Tarih öncesinden bugüne: Dikkat bebek var!

Batı’da, Orta Çağ’da cadılıkla ilgili kullanılan balmumu bebekler varken, Rönesans ile birlikte soylu kadınların moda merakı için yapılan, süslü dantelli elbiseleri olan ahşap bebekler ortaya çıkıyor. Farklı coğrafyaların yerel halklarının geleneksel yöntemlerle elde ürettiği bebekler, sanayi devrimiyle birlikte yerini büyük fabrikalarda porselen ve plastikten seri üretilen, daha ucuza mal edilen bebeklere bırakıyor. Dünya Bebekleri Sergisi’nde 18’inci yüzyılın başlarına tarihlenen İngiliz üretimi, el yapımı, tamamen ahşaptan ve eklemli olarak yapılmış bebekten çocuk oyuncağı olmasının ötesinde meraklı yetişkinler için değerli bir koleksiyon parçası olan Barbie’lere, her yörenin kendi giyim kuşam ve geleneklerini temsil eden folklorik bebeklerden Budizm inancını benimseyen Japonya ve Çin’de yüzyıllardır popülerliğini koruyan hacıyatmaz şeklindeki Daruma bebeklere kadar çok çeşitli objeler görmek mümkün.

Oyuncak bebekler, koleksiyonerlerin de gözdesi

Belgelenen en eski oyuncak bebeklerin tarihi eski Mısır, Yunanistan ve Roma'ya kadar gidiyor. Modern oyuncak bebek üretiminin kökleri ise 15’nci yüzyıldan itibaren Almanya'ya dayanıyor. Sanayileşme, porselen ve plastik gibi yeni malzemeler oyuncak bebeklerin giderek daha fazla ve seri üretilmesine yol açtı.. 20’nci yüzyılda koleksiyoner için de bebekler giderek daha popüler hale gelmeye başladı. Bru ve Jumeau gibi Fransız üreticiler tarafından imal edilen 19’uncu yüzyıl porselen bebekleri bugün yaklaşık 22 bin dolar değerinde olabiliyor.

Bebekler, bir toplumun demografik ve ekonomik özelliklerine ilişkin çok önemli işaretler veren simgeler de aynı zamanda. Kimi zaman çocuğu eğitme aracı, kimi zaman ritüellerin hayata geçirilmesinde semboller, kimi zamanda toplumsal baskılar nedeniyle ifade edilemeyenlerin dışavurum yolu.

Araştırmalar, eski Roma’da çocukların mezarlarında oyuncak bebekler bulunduğunu ortaya kouyor. Yunanistan ve Roma'da ergenlik çağına gelen erkeklerin oyuncaklarını tanrılara, kızların ise evlendiklerinde oyuncaklarını tanrıçalara adamaları adettendi.

Kültürlerde manevi bebeklerle oyuncak bebekler arasında kesin bir çizgi olmadığı görülüyor. Bazı kültürlerde ritüellerde kullanılan oyuncak bebekler çocuklara verilir ve kültürel mirasın taşıyıcıları olarak kullanılırken bazı kültürlerde çocukların oynamasına izin verilmeyecek kadar sihirli güçleri olduğı düşünülür. Tarih boyunca farklı kültürlerde çok sayıda ve isimde bebek olsa da öne çıkanlardan bazıları şunlar:

Akuaba bebekleri: Gana ve yakın bölgelerden ahşap ritüel doğurganlık bebekleri. En iyi bilinen akuaba, disk benzeri kafalara sahip olan Ashanti halkınınkilerdir. Bölgedeki diğer kabilelerin kendilerine özgü akuaba tarzları vardır.

Hina bebekleri: Hinamatsuri festivalinde sergilenen Japon hina bebekleri Dogū figürlerine (MÖ 8000-200) ve Haniwa cenaze figürlerine (MS 300-600).kadar uzanan zengin bir Japon bebek tarihi vardır.

Daruma bebekleri: Kırmızı gövdeleri ve beyaz yüzleri olan küresel bebeklerdir. Zen'i kuran Bodhidharma'yı temsil ederler ve iyi şans tılsımı olarak kullanılırlar.

Kokeshi bebekleri: Ahşap kokeshi bebeklerinin kolları veya bacakları yoktur, ancak küçük kızları temsil eden büyük bir başları ve silindirik gövdeleri vardır.

Poppet bebekleri: Birine büyü yapmak için bir heykelin kullanılması Afrika, Kızılderili ve Avrupa kültürlerinde belgelenmiştir. Avrupa büyücülüğünde vudu büyüsü ile büyü yapılan kişiyi temsilen poppet bebekleri kullanılır. Amaç, bebek üzerinde yapılan her türlü eylemin sempatik büyü yoluyla özneye aktarılmasıdır.

Matruşka bebekleri: Matruşka bebekleri, açılan ve birbirinin içine yuvalanan bir dizi içi boş ahşap figürden oluşan geleneksel Rus bebekleridir. Tipik olarak geleneksel köylüleri tasvir ederler. İlk set 1890'da oyulmuş ve boyanmıştır.

Avrupa'da 19’uncu yüzyıla kadar oyuncak bebeklerin baskın malzemesiahşaptı. 18 ve 19’uncu yüzyıllar boyunca ahşap, deri, balmumu ve porselen gibi diğer malzemelerle giderek daha fazla birleştirildi ve gövdeler daha belirgin hale getirildi. Gerçeğe yakın balmumu bebekler, Viktorya dönemi İngiltere'sinde popülerdi.

19’uncu yüzyılın ortalarına kadar, Avrupa bebekleri ağırlıklı olarak yetişkinleri temsil etmek için yapılıyordu. Çocuksu oyuncak bebekler, yaklaşık 1850'ye kadar ortaya çıkmadı. Oyuncak bebeklerin cam gözlerinin ilk ne zaman ortaya çıktığı bilinmemekle birlikte, Kraliçe Viktorya'dan esinlenerek mavi gözlerin daha popüler hale geldiği düşünülüyor. 19’uncu yüzyılın sonlarında saçlar, gözler ve ağız boyandı. “Anne” diye bağıran bebeksi bebekler üretilmeye başlandı. 1923 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde çocuklara satılan bebeklerin yüzde 80'i “mama bebekleri”ydi. En eski moda bebekleri, 19’uncu yüzyılın ortalarından kalma Fransız porselen bebekleri. Amerikan oyuncak şirketi Mattel, moda bebeklerinden oluşan Barbie markasıyla 1959'dan bu yana pazara hakim oldu.