Doğanın interneti: Mantar

Didem ERYAR ÜNLÜ

Mantarların “yeraltı interneti” olabileceği aklınıza gelir miydi? Toprağın altını kaplayan mantarlar, bitkilerin köklerini birbirine bağlayan ve bu sayede iletişim içinde olmalarını sağlayan bir internet rolü üstleniyor. Yani bahçenizdeki ağaç, metreler ötedeki bir çalıya bağlı olabilir.. Yeraltı mantar ağları hakkında bilgi sahibi olmak, bitkiler hakkındaki görüşlerimizi büyük ölçüde değiştirecek, çünkü sandığımız gibi bitkiler oldukları yerde sessizce büyümüyorlar. Mantar ağına katılarak, komşuları ile besin ve bilgi paylaşımında bulunuyorlar; ya da hoşlanmadıkları bitkilere zarar vermek için zehirli kimyasallar yayabiliyorlar. Uzmanlar bu tabloyu “wood wide web” olarak tanımlıyor. Yani doğanın interneti... Ve gördüğünüz gibi doğanın internetinde bile siber suç mevcut!

19. yüzyıla dayanan bir terim: Mikoriza

Dünya üzerindeki bitkilerin yüzde 90’ının mantarlarla yararlı bir ilişki içinde olduğu biliniyor. 19. yüzyılda yaşayan Alman biyolog Albert Berhard Frank, mantarlar ile ağaç kökleri arasındaki ilişkileri tanımlamak için “mikoriza” kelimesini kullandı. Frank, araştırmaları sonucunda mantarların, meşe ve kayın kökleriyle beraber yaşadıklarını öğrendi, ama mantarlar parazit gibi davranmak yerine, ağaçları besleyici maddelerle besliyorlardı. O tarihten sonra yeryüzünde çok sayıda bitkinin mantarlarla simbiyotik bir ortaklık oluşturdukları tespit edildi. Kelime olarak mantar-kök anlamına gelen mikorizanın herhangi bir cinse bağlı bitki türlerinin yüzde 95’inde karakteristik olarak görüldüğü tahmin ediliyor. Bu ortak yaşam, ekosistemde besin döngüsü ve bitki canlılığının devamını sağlıyor. Mikorizal mantar, toprakta var olan sporları aracılığıyla ekosistemdeki bitkilerin bir çoğunun köklerine enfekte oluyor. Bu durum, bitkinin kuraklığa ve bazı hastalıklara karşı dayanıklılığını da artırabiliyor. Mantar ağları bitkilerin köklerine yerleştikleri gibi, birbirinden uzak bitkiler arasında da bağlantı sağlayabiliyor. Mantar uzmanı Paul Stamets bu mantarlara “Dünyanın doğal interneti” adını veriyor. Stamets, mantarlar ile ABD Savunma Bakanlığı tarafından kullanılan internetin ilk versiyonu arasında benzerlikler olduğunu söylüyor.

James Cameron’un Avatar isimli filminde de, ormanda yaşayan tüm mekanizmalar biribiri ile iletişim içindeydi. Ağaçların kökleri arasında bulunan elektrokimyasal bir iletişim ile konuşabiliyor, kaynakları yönetebiliyorlardı. Gerçek yaşama döndüğümüzde de bunun aslında hayal ürünü olmadığını görüyoruz.

Vancouver’da bulunan British Columbia Üniversitesi öğretim görevlisi Suzanne Simard, 1997 yılında ağaçlar arasındaki iletişimi kanıtladı. Simard, Amerika köknarı ve beyaz huş ağacı arasında mantar ağı yoluyla karbon transferi olduğunu ispatladı. Yapılan diğer araştırmalar, aynı yolla nitojen ve fosfor paylaşımının da yapıldığını ortaya koyuyor.

Birbirlerine yardım ediyorlar

Simard, büyük ağaçların mantar ağını kullanarak küçük ve genç ağaçlara yardım ettiğine inanıyor. Hatta bu yardım olmadan, birçok fidanın büyüyemeyeceğini düşünüyor. Simard, 2011 yılında yayınlanan “Ağaçlar Konuşuyor mu?” isimli belgeselde şöyle diyor: “Bu bitkiler, Darwin’in ‘en güçlü olan yaşar’ tamınında bahsettiği gibi canlılardan değiller. Onlar sadece kendi aralarında bağlantı kuruyorlar ve birbirlerinin yaşamasına destek veriyorlar.”

Bu arada, besin transferinin ne derece faydalı olduğu hala uzmanlar arasında bir tartışma konusu. Nitekim İngiltere Cardiff Üniversitesi’nden Lynne Boddy’nin dediği gibi; “Besin transferinin olduğundan eminiz, fakat bunun ne boyutta gerçekleştiği çok açık değil.”

Domatesler komşularından sinyal alabiliyor

Bu arada 2010 yılında Kansu’da bulunan Güney Çin Tarım Üniversitesi’nden Ren Sen Zeng, bitkilerin zararlı mantar ağlarına bağlandıklarında, komşularını uyarmak için kimyasal sinyaller gönderebildiğini ortaya koydu. Zeng’in takımı domateslerin bu sinyaller yoluyla hastalıklara karşı dirençlerini artırabildiklerini kanıtlayan deneylere imza attı. Bu koruma mekanizmasını geliştiren bir diğer bitki de fasulyeler. Aberdeen Üniversitesi’nden David Johnson 2013 yılında yaptığı araştırma, fasulyelerin mantarlar sayesinde kurtçuklara karşı kimyasal savunma geliştirdiğini ortaya koyuyor.

Doğal internetin de korsanları var

World Wide Web gibi, doğal internetin de karanlık tarafı var. Biz, virüsler, hacker’lar, siber saldırılarla uğraşırken, bitkilerin mantar bağlantıları da kötü niyelitli komşular ile mücadele ediyor.

Öncelikle, bazı bitkiler internet kullanan diğer bitkilerin kaynaklarını çalıyor. Bu hırsızlar, fotosentez yoluyla kendi enerjilerini üretemeyen bitkilerden oluşuyor. Bu bitkilerden bazıları, ihtiyaçları olan karbonu mantar ağları yoluyla yakınlarındaki ağaçlardan çalıyor. Bunun yanı sıra, bitkiler ışık ve su kaynakları için de komşuları ile mücadele etmek zorunda. Bu mücadelenin bir parçası olarak bazıları kimyasal üretip rakibine zarar verebiliyor.

Ekoloji dersi

Evet, tüm bu ilişkilerin ispatlanmasının ardından, biyologlar “wood wide web” kavramını kullanmaya başladılar. Bu kavram, mantarların, bitkiler ve diğer organizmalara verdiği iletişim hizmetlerini tanımlıyor.

Mantar ağları sayesinde farklı türler arasındaki iletişim hız kazanıyor. Mantar interneti, ekolojinin verdiği en önemli derslerden birisi: Birbirinden ayrı görünen organizmalar aslında birbirlerine bağlılar ve birbirlerine bağımlı olabilirler.

Türkiye’de doğal interneti en gelişmiş bölge Karadeniz

Türkiye’de özellikle Karadeniz Bölgesi mikorizal mantarlar açısından son derece zengin. Yaygın olarak rastlanan mikorizal türler arasında, tirmit, orman mantarları, patates mantarı, çörek mantarı, kaypak mantar, karakız mantarı geliyor. Bu arada oldukça lezzetli olan çeşitli mikorizal mantarların (kuzu göbeği mantarı gibi) ekonomik değeri de var. Yetiştiği bölgelerde ekonomik yönden bölge halkına büyük katkı sağlayan bu mantarların tür ve miktarlarında azalma olduğu gözleniyor. Azalma sebeplerinden biri olarak mantarların aşırı ve bilinçsizce toplanması gösteriliyo