Tam zamanında-just in time (JIT) satın alma

Metin ÇAVUŞLAR 

Eğitimci-Danışman
Makina Mühendisi

Son zamanlarda JIT uygulaması, üzerinde çok konuşulan bir konu haline geldi. Konu ile ilgili uygulama farklılıkları oldukça fazla. Her uygulamanın JIT olduğunu ileri sürmek doğru değil. Kimi uygulamalar oldukça zorlayarak, kimi uygulamalar ise bazı sapmalarla JIT gibi sunulmaktadır. Esasen bu konuda söz söylemek oldukça dikkat gerektirmektedir. Dikkat gerekmesinin nedeni; JIT uygulaması olarak sunulan uygulamaların bağımsız kuruluşlar tarafından incelendiğinde JIT olmadığının anlaşılmasıyla düşülecek olan durumun açıklanmasının zorluğudur. Elbette bu durum saygınlık kaybına neden olacaktır. JIT yönetiminin temeli, işletmenin stok maliyetlerini sıfırlamak mantığına dayanır. Bu nedenle, işlemlerin ucu ucuna yapılmasını ve ürünlerin hiç beklemeden akmasını hedefler. Bu şekliyle de, değişik anlamda bir yönetim gerektirmektedir. Klasik anlamdaki satınalma yönetimi bu uygulamada yetersiz kalacaktır. Klasik anlamda çalışan satınalma yönetiminin, bazı hallerde toplu olarak satınalma yaparak, fiyatları aşağıya çekmek gibi bir alternatifi varken; JIT alımlarda bu satınalma avantajını kullanamayacağı gayet açıktır. Öncelikle, JIT uygulamasının getirdiklerini, götürdüklerini ve bilgilerini gözden geçirelim.

Başarılı JIT uygulandığında elde edilen faydalar:

- Kalite muâyenelerinde yüzde 20-60 arasında düşüş elde edilir: İyi bir JIT uygulaması yapıldığı zaman gerçekleşen kalite muayenelerindeki düşüş, kalite muâyenelerinin yerinde beraberce yapılmasından kaynaklanır.

- Hammadde stoklarında yüzde 35-75 arasında düşüş elde edilir: İdeal olarak hammadde stoklarının sıfır olması bekleniyorsa da, bu tamamen sağlanamaz. Pareto analizi sonucunda, bu uygulamanın anlam kazanacağı kayda değer ürünlerde uygulanması pek tabii algılanmalıdır. Bazı malzemelerde JIT uygulaması, sağlayacağı faydadan fazla bir maliyet getireceği için dikkate alınmamalıdır. O nedenle pratik uygulamada, sektöre bağlı olmak kaydıyla yüzde 35-75 arasında bir düşüş kabul edilebilir ve bu uygulanabilir bir hedef olmaktadır.

- Toplam üretimde yüzde 40 civarında artış elde edilir: Bu uygulama sırasında kalite konusu hassasiyetle çözüldüğü için üretimde bir artış beklemek olağandır. Diğer yandan, ürün hareketleri sadeleşeceği için, bir takım faaliyetlerin sadeleştirilmesi ile üretimde artış elde edilecektir. Üründe ve süreçte mükemmellik sağlandığı için üretim artışı doğal olarak beklenir.

- Üretim alanı ihtiyacında yüzde 80 azalma: Üretim alanındaki artış (ihtiyaçta azalma), istasyonlarda bekleyen ürünlerin sadeleştirilmesi nedeniyle sağlanmaktadır. Hem üretim alanlarındaki cer (veya koltuk) ambarları adı verilen ara depolar, hem de giriş-çıkış ambarlarının nerdeyse sıfırlanması nedenleriyle alan talebinde radikal bir düşüş elde edilecektir. Bu durumda, çok daha kolay yönetilen bir alan söz konusu olacaktır.

- Dolaylı ve dolaysız işçilik maliyetlerinde yüzde 25’e varan düşüş elde edilir: Ürün kabul, üretime ürün sevkiyatı; mâmul maddenin depoya kabulü, bitmiş ürünün sevkiyatı, kalite kontrol işlemlerinin yerinde ve sadeleştirilmiş olarak yapılması, toplu sayımların ortadan kalkması gibi konular dolaylı ve dolaysız işçilik maliyetlerinde düşüşü sağlayacaktır.

- Tedarik sürelerinde yüde 90 program uyumu elde edilir: Program uyumunun sağlanamadığı yerlerde JIT uygulamasının yapılamayacağı gayet açıktır. Bu nedenle, JIT uygulamasının başarılı uygulandığı bir yerde bu hususun sağlandığını kabul etmek gerekir. Sevkiyatların zamanında yapılamaması durumu ikili bir etki meydana getirecektir. İlk durum, sevkiyatların gecikmesi durumunda işletmenin ürünü olmadığı için durmak zorunda olmasıdır. İkinci durum ise, sevkiyatların erken gelmesidir. Bu durumda depolama olanakları yeterli olmayacağı için, kabul edilecek olan ürünlerin ortalıkta sahiplenilmesi gibi olanaksız bir durum ortaya çıkmaktadır.

- Bitmiş ürün stoklarında ve maliyetlerinde düşüş elde edilir: Esasen hedef sıfır stok ve sıfır stok maliyetidir. JIT sadece malzeme tedarik yönetimi tarafında değil, üretim lojistiği ve ürün dağıtımı lojistiğinde de uygulanmak durumundadır. JIT sadece tek taraflı olarak değil, sistem olarak uygulanmak zorundadır. Bu durumda hedef; bitmiş ürünlerin de JIT mantığına göre hareketlendirilmesi gerekliliğidir. Bitmiş ürün stoklarının neden sıfır olamadığının da bir açıklamasını yapmak gerekir. Sistem JIT uygulamasında, yapılmış olan satış kadar üretme esasında çalışmayı genellikle hedeflemelidir. İdeal konumda bu çalışma ile bitmiş stokların sıfır olması gerekmektedir. Ancak; müşteri hakları, bazı kalite sorunları, bazı süreç hataları ve en önemlisi bazı karar hataları gibi konular, bitmiş ürünler stokunun sıfırlanmasını engelleyecektir.