Ayağını genine göre uzat!

YASEMİN SALİH

Halk arasında bir söz vardır, “Olmuşla ölmüşe çare yok”. Malum, kaderci toplumlarda bu yaklaşımın karşılığı her zaman var. Bilim ise bu felsefeye kafa tuttuğu için her zaman bir adım ileri taşıyor toplumları. Son yıllarda sağlıkta en fütürist gelişmelerden biri yapay zekaysa diğeri de genler konusundaki çalışmalar olmalı. Kamu yönetimleri dahil toplum sağlığı alanındaki önemli aktörler genlerle ilgili çalışmaların geleceği belirleyeceğinin farkındalar. Olayın elbette hastaneler ve ilaç endüstrisi tarafı da var. Yaklaşık 4.5 trilyon dolarlık global sağlık pazarından bahsedersek, bunun şimdilik sadece 300 milyon doları koruyucu stratejiler geliştiren faaliyetlere ait. 

Türkiye’de bu konudaki ilk çalışmalara imza atan şirket Gentest. Şirketin genlerinde inatçılık ve ikna yeteneğinin yüksek olması gibi özellikler var. Büyük ihtimalle babası olan Dr. Serdar Savaş’tan geçmiş. İstanbul Üniversitesi’nde tıp ve hukuk eğitimi alan Savaş’ın kariyerinin büyük bölümünü toplum sağlığı konusunda strateji ve politikalar geliştirmek oluşturuyor. Merhum Turgut Özal döneminde Sağlık Bakanlığı danışmanı olan Savaş, Çiller hükümetince işine son verildiği gün Dünya Sağlık Örgütü’nün Avrupa’daki merkezinden iş teklifi alarak uzun yıllar yurtdışında yaşamış. Örgüt kendisine “Avrupa’da bulaşıcı hastalıklar artık bitti ama diyabet, obezite, kanser gibi hastalıkların riski artıyor. Buna karşı bir politika oluşturulması üzerinde çalışmalara başla” dediğinde genlerin dünyasına girdiğini söylüyor.

Hayatına tutkuların yön verdiğini söyleyen Savaş, bu toplantıların sonrasında en büyük takıntısının genler haline geldiğini anlatıyor bize. Diyor ki, “Anladım ki hasta ve iyi olma hali tamamen genlerle ilgili. Ve onlara göre yaşarsak hastalıkları önceden önleyebiliriz. Bundan iyi politika mı olur?” Bu farkındalık memleket sevdalısı Savaş’ın ülkesine müthiş bir projeyle dönmesine neden olmuş. “Bilimin merkezi” dediği Ankara’da çalışmalara başlayan Savaş, 2000 yılında Hacettepe Üniversitesi Teknokent’te GENAR Toplum Sağlığı ve Genobilim Araştırmaları Enstitüsü’nü kurarak gen haritalarının oluşturulmasıyla ilgili araştırma yapmak için düğmeye basmış. TÜBİTAK ve Türkiye Bilim ve Teknoloji Geliştirme Vakfı’nın desteğiyle çalışmaya abaşlayan Savaş ve 15 kişilik ekibi 5 yılın sonunda Gentest projesini tamamladığında Avrupa sağlık otoritelerinin gözü Ankara’ya çevrilmiş. Savaş, “Çalışmamız Avrupa Birliği Toplum Sağlığı Genobilim Network’ü tarafıdan en iyi uygulama seçildi” diyor.

Herkese aynı vitamin olmaz 

Geliştirildiği günden bu yana birçok uluslararası mecrada yayımlanan Gentest projesinin insan genlerinin sırlarını ortaya çıkardığını söylüyor Dr. Serdar Savaş. Her insanın gen yapısının kendine özel olduğunu vurgulayarak, “Bu yüzden genel sağlık yaklaşımları yetersiz kalıyor. Çünkü bir kişiye iyi gelen vitamin diğerine zarar verebilir. Bunun nedeni genlerdir. Birine günde bir bardak domates suyu önerebilirsiniz ama diğeri için de bunu yaparsanız kalp krizi geçirebilir. Bunun nedeni genetik özellikleridir” diyor.
Kişiye özel sağlık kavramı da buradan yola çıkıyor. Gentest’in ihtiyaç ve yaşlara göre dokuz farklı ihtiyaca yanıt veren gen testleri var. Testler, insanın genetik olarak hangi hastalıklara yatkın olduğunu ortaya çıkarıyor. Size diyor ki, “Sigara içmek kanser yapar ancak sizin gen haritanıza göre günde üç paket içerseniz hastalığa yakalanma eşiğini aşarsınız.”
Peki bunu bilmek iyi mi yoksa kötü bir şey mi? “Genetik özellikleriniz size kötü haber vermez, risklerin farkında olup ona göre yaşamanız için yeni bir kapı açar” diyor Savaş. İddiası da şu: “Erken tanı kavramından da daha erkeni var. Genetik sırlarınızı bilirseniz daha enerjik, sağlıklı ve dinamik olursunuz.”

'Herkese uyan bir reçete yok!'

Kişiye özel tıp, insanların gen analizlerinin yapılması temeline dayanıyor. Bu kavramda herkesin alıp cebine koyacağı “genel sağlık kuralları” diye bir şey yok. Yani “bunları yapın” gibi tavsiyeleri reddediyor. İşte diğer kurallar;
? Her hastalığın kişiye özgü tedavisi vardır. Herkese aynı detoksu veremezsiniz. Biri brokoli suyuna ihtiyaç duyar diğeri toksinlerden nar suyu ile arınır.
? Her insanın stres eşiği farklıdır. Stres insanın dışarıdaki olaylara verdiği tepkidir. Bu tepkiyi de yine gen özellikleri belirler. Bir kişi gevşeme egzersiziyle stresini kontrol altına alırken diğerinin kafein detoksu yapması gerekebilir.
? Herkese aynı takviye önerilemez. Örneğin folik asit bazı insanlarda sıkıntı yaratabilir. MTHFR geni yavaş çalışan birine folik asit verirseniz sağlığını bozarsınız.

Fiyatlar 1.750 TL’den başlıyor

Gentest’de ihtiyaçlara göre birçok program var. Bu da kişiye göre değişiyor. Sadece beslenme programını genlerine göre ayarlamak isteyenlere farklı, enerjisinin düşüklüğünden şikâyetçi olana buna göre bir analiz ve program çıkarılıyor. Fiyatlara gelince, adında “butik” kelimesi geçen tüm hizmetler gibi onun da ucuz olduğu söylenemez. En ucuz olanı “nutrigenetik” adındaki beslenme programını belirleyen paket ve fiyatı 1.750 TL. En pahalı paket ise ful analizleri ve daha kapsamlı bir programı içeriyor, bunun da bedeli 10 bin TL.

CEO'lara stres testi yapıyorlar

Gentest’in son dönemde en aktif müşterileri şirketler ve üst düzey yöneticileri. Dünyada giderek yayılan “Kurumsal iyi yaşam” kavramının Türkiye’de de etkisini göstermeye başladığını vurgulayan Dr. Serdar Savaş, şirketlerin de artık tepe yönetimini teslim edecekleri CEO ya da genel müdürlerinin gen özelliklerini bilmek istediklerine vurgu yapıyor. O yönetici gen özellikleri olarak stresli durumlara karşı ne kadar dayanıklı, yakın gelecekte kanser olma riski nedir gibi bilgiler şirketler için çok kıymetli. Savaş, “Holter benzeri bir cihazla yöneticinin stres testini yapıyoruz. Gen özelliklerine göre beslenme, spor listesini oluşturuyor, olası hastalık risklerini en aza indiren bir iyi yaşam programı belirliyoruz” diyor. Gentest’in bir yılda 30 üst düzey danışanı olmuş.
Savaş Kanada, İtalya, Amerika, Fransa, İngiltere ve Kuveyt gibi ülkelerden düzenli gelen danışanlar olduğunu vurguluyor.