Doğu dik piramit, batı çan

Talip AKTAŞ

Türkiye’nin 2011 yılı nüfus verileri, nüfus yapısının doğurganlık ve artışı hızı itibarıyla gelişmiş ülke nüfus piramitine benzeme yolunda olduğunu ancak, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun, tipik bir geri kalmış ülke görüntüsü ile Batı’dan keskin biçimde ayrıştığını ortaya koyuyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) kısa süre önce açıkladığı nüfus verilerine göre, Türkiye’nin nüfus artış hızı 2011 binde 13.5’e indi ve 74 milyon 724 bin 269 kişi olarak belirlenen nüfusun, 50 milyon 346 bin 979 kişi ile yüzde 67.4’ünü çalışma çağındaki “faal nüfus” oluşturdu. Genç nüfus olarak kabul edilen 25 yaş altı nüfusun oranı da yüzde 42.1 olarak belirlendi.

En genç il Şırnak
en yaşlı il Çanakkale
TÜİK verilerine göre 0-24 yaş arası en genç nüfusa sahip illerin başında yüzde 66.3’le Şırnak yer alıyor. Bu kenti yüzde 63.1’le Hakkari, yüzde 62.4’le Siirt, yüzde 61.8’le Ağrı ve yüzde 61.6 ile Şanlıurfa izliyor. En yaşlı nüfusun ise Trakya Bölgesi’nde bulunduğu belirlendi. Çanakkale yüzde 32.1’le genç nüfusun en az, yaşlı nüfusun en fazla olduğu ve kentler arasında ilk sırayı aldı. 25 yaş üstü nüfusun oranı Çanakkale’de yüzde 67.9, Edirne’de yüzde 67.3, Kırklareli’nde yüzde 67.1 oldu. 
Türkiye nüfusunun yüzde 18.2’sinin yaşadığı İstanbul’da genç nüfusun oranı yüzde 39.5, nüfus büyüklüğünde ikinci sıradaki Ankara’da ise yüzde 38.4 olarak belirlendi.
Türkiye’de en uzun ömürlü insanların yaşadığı kent ise Sinop oldu. Bu kent 65 yaş üstünde nüfus yoğunluğunda yüzde 16 ile ilk sırayı alırken, ikinci sıradaki kent yüzde 15.3’le Kastamonu, üçüncü sıradaki kent ise yüzde 14.5 ile Çankırı oldu. Yaşam süresinin en kısa olduğu ilk üç kent ise yüzde 2.7 ile Hakkari, yüzde 2.9’la Şırnak ve yüzde 3.1’le Van olarak sıralandı.

Gelişmişliğin piramite yansıması
Nüfusun yapısı ile bir ülke ya da bölgenin gelişmişliği düzeyi arasında doğrusal bir ilişki bulunuyor.
25 yaş ve üstü yaş gruplarının tabana paralel genişlemeye başlaması,  gelişmişlik düzeyi ile paralellik taşıyor. Tersi bir trend, yani 25 yaş ve üzeri yaş grupların yukarı doğru giderek kısaldığı piramitler ise geri kalmış ekonomilerin görüntüsünü oluşturuyor. Piramit ne kadar dik olursa, ortaya çıkan resim geri kalmışlık düzeyinin de o ölçüde yüksek olduğunu gösteriyor. Gelişmiş bir ekonomiye ve dolayısıyla yüksek refah seviyesine ulaşmış ülkelerde piramitin altı bölümünün ise daraldığı görülüyor. Doğurganlığın azaldığı ve nüfus artış hızının durduğu ya da çoğunlukla azaldığına işaret eden bu görüntü, gelecek yıllar için ekonominin dinamizmi açısından önemli bir risk olarak görülüyor. Dolayısıyla, nüfusun sağlıklı yenilenmesini sağlayan ve daralmanın ancak 65 yaş sonrasında görüldüğü nüfus yapıları ideal nüfus piramiti olarak değerlendiriliyor. Bu tür nüfus piramitleri “çan” olarak tanımlanıyor. 

İşte Türkiye’nin iller itibarıyla örnek nüfus piramitleri…
DİK PİRAMİT KENTLER: Ağrı, Bingöl, Batman, Bitlis, Diyarbakır, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Van, Şırnak…
İÇ BÜKEY PİRAMİT KENTLER: Adana, Afyonkarahisar, Bolu, Elazığ, Malatya, Mersin, Nevşehir, Sakarya...
ARI KOVANI PİRAMİT KENTLER:  Antalya, Bursa, İstanbul, Kayseri, Kocaeli, Tekirdağ, Yalova, Zonguldak…
ÇAN PİRAMİT KENTLER: Aydın, Balıkesir, Çankırı, Çorum, Giresun, Ordu, Rize, Sinop, Kırıkkale, Düzce…
SOĞAN PİRAMİT KENTLER: Ankara, Çanakkale, Edirne, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kırklareli, Kütahya…

HANGİ PİRAMİT NEYİ İFADE EDİYOR

1-DİK PİRAMİT
-Gelişmemiş ülke-bölge nüfus piramitidir
-Afrika ülkeleri ve Afganistan, Bangladeş gibi ülkelerin tipik nüfus piramitleridir
-Doğum, ölüm ve gen nüfus oranları yüksektir
-Çalışan nüfusun yaş ortalaması düşüktür
-Faal nüfusun büyük bölümü tarım sektöründedir

2-GENİŞ TABANLI İÇ BÜKEY PİRAMİT
-Meksika, Brezilya kısmen Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin-bölgelerin tipik nüfus piramitleridir
-Doğum oranları yüksek, çocuk ölüm oranları düşüktür
-0-15 yaş gurubunun ülke nüfusuna oranı giderek azalmaktadır
-Ülkede ölüm oranları da azalmaktadır
-İstihdamın ağırlığı tarımdan hizmetler ve sanayiye kaymaktadır

3-ARI KOVANI PİRAMİT
-ABD, Avustralya, Kanada gibi gelişmiş ülkelerin-bölgelerin nüfus piramitidir
-Uzun süreler düşük doğum oranlarından sonra doğumlarda artış meydana gelmiştir
-Nüfusun bilinçli bir şekilde uygulanan politikalarla artmakta ya da genç nüfus göçü almaktadır
-Piramitin tabanı genişlemekte yani 0-15 yaş gurubu giderek artmaktadır
-İleri yaşlarda ölüm oranları da düşüktür
-Faal nüfus tüm yaş guruplarına dengeli bir şekilde dağılmıştır

4-ÇAN PİRAMİT
-Avustralya, İngiltere, Fransa gibi gelişmiş ülkelerin-bölgelerin nüfus piramitidir
-Doğum oranları düşüktür ve uzun dönemde istikrarlıdır
-Ölüm oranları düşüktür
-Çalışan nüfusun yaş ortalaması yüksektir
-65 yaş ve üstü nüfus fazla, ortalama ömür uzundur

5-SOĞAN PİRAMİT
-Nüfusu artışı durma gelmiş ya da nüfusu azalan gelişmiş Almanya, İsveç, Hollanda gibi Avrupa ülkelerinin-bölgelerin tipik piramitidir
-Doğum hızı ve doğurganlık azalmaktadır
-Her yaş grubunda ölüm oranları düşük, ortalama ömür yüksektir
-0-15 yaş gurubunun ülke nüfusuna oranı giderek azalmaktadır
-Genç nüfusun faal nüfus içindeki payı gerilemektedir