Zincirin zayıf halkası: Gıda kayıpları ve israfı
Çevre, küresel ısınma, kaynak kullanımı ve sürdürülebilirlik gibi konuların hep gelişmiş Batının gündeminde olduğu algısı başarıyla oluşturuldu. Oysaki bugünkü sorunların asıl kaynağı, Batının korumaya çalıştığı küresel sistem krizidir. Neden özellikle de gelişmiş ülkelerin gıda israfı yeterince tartışılmaz ve bunun iklim değişimine olan etkileri konuşulmaz?
Bu konuda Harune Ikarashi, yayınladığı Medium makalesinde, sadece ABD’de gıda israfının havayolu endüstrisinden daha fazla karbon ayak izine sahip olduğuna ve üretilen ancak kimsenin tüketmediği gıdanın sonuçlarının büyük olduğuna dikkat çekiyor. [1] FAO’nun Gıda İsrafının Ayak İzi Raporunda, artan dünya nüfusunun talebinin karşılanması için 2050 yılına kadar dünya gıda üretiminin % 60 oranında artırılması gerektiği belirtiliyor.
Bununla birlikte üretilen gıdanın üçte birinden fazlasının kaybı veya israfı söz konusu. Bu durum, gıda güvencesi açısından kaçırılan bir fırsat ve büyük bir çevresel bedel anlamına geliyor. [2] Gıda atığı, gıda israfının da ötesinde bir tanımı içerir ve gıda zincirinden çıkartılmış yenilemez gıdalarla ilişkilendirilir [3]. Gıda güvencesi bağlamında gıda kaybı ve israfı çözülmesi gereken sorunlar olmakla birlikte aynı şey değillerdir. Gıda kaybı, üretimden dağıtıma kadar olan tedarik zinciri sürecinde meydana gelir. Çoğunlukla gelişmekte olan ülkelerdedir. Gıda israfı ise perakende ve tüketici aşamasında atılan gıdaları niteler ve çoğunlukla gelişmiş ülkelerde meydana gelir.
[4] [2] WWF-UK’in, gıda kaybı ve israfı hakkındaki raporunda; çiftliklerde her yıl, on milyon mavi balinanın ağırlığına karşılık gelen 1,2 milyar ton gıdanın israf edildiği ve bu değerin, perakende satışta, gıda hizmetleri ve evlerde israf edilen 931 milyon tonun çok üzerinde olup dünyadaki 870 milyon yetersiz beslenen insanı dört kez beslemeye yettiği belirtiliyor. Raporda, hasat aşamasındaki ürün kaybının % 58’inin yüksek ve orta gelirli ülkelerde olduğu bilgisi yer alıyor. [5] Dünya Kaynakları Enstitüsü’nün Gıda Kayıp ve İsrafının Azaltılması Raporuna göre, gıda kaybının ve israfının birçok olumsuz ekonomik ve çevresel etkisi bulunuyor.
Ekonomik açıdan üretici gelirlerini azaltabilecek ve tüketicilerin harcamalarını artırabilecek boşa giden bir yatırımı. Çevresel açıdan ise gıda kaybı ve israfı, gereksiz sera gazı emisyonları ve verimsiz kullanılan su ve toprak da dahil olmak üzere bir dizi etkiye neden oluyor. [6] UNEP’nin Gıda İsrafı Endeksi Raporu’nda, gıda israfının, her yıl 1 trilyon ABD dolarından fazla gıdanın çöpe atılmasıyla sonuçlanan bir piyasa başarısızlığı olduğu ifadesi yer alıyor.
Bunun aynı zamanda çevresel bir başarısızlık olduğu, gıda atığının, küresel sera gazı emisyonlarının tahminen yüzde 8-10’unu oluşturduğu (hem kayıp hem de atık dahil) ve dünyadaki tarım arazilerinin yaklaşık yüzde 30’una karşılık gelen bir alanı kapladığı vurgulanan söz konusu raporda, gıda israfının insanlık için acil bir sorun olduğu, büyük miktarda gıdanın çöpe atılmasına rağmen yılda 783 milyona yakın insan açlıkla karşı karşıya olduğuna ve beş yaşın altındaki 150 milyon çocuğun düzenli gıda yetersizliğinden büyüme ve gelişmelerinde gecikme yaşandığına işaret ediliyor [3] [2].
Nedenleri ve sonuçları
Gıda kaybı ve israfının nedenleri arasında; kötü hasat ve paketleme uygulamaları, yiyeceklerin yanlış saklanması, yanlış soğutma yöntemleri, altyapı sınırlamaları, arz fazlasına yol açan aşırı üretim, tedarikçiler ve perakendeciler arasındaki yetersiz iletişim, dış görünümü mükemmel olan ürünlere yönelik tüketici talebi, ev düzeyinde gıdanın etkin değerlendirilememesi, kötü tüketici davranışı ve satın alma alışkanlıkları belirtilebilir. [4]
İsraf ve kayıplar, bereketsizliğe, doğal dengenin bozulmasına ve nihayet Ikarashi’nin yazısında vurguladığı gibi; verimlerin düşmesine, ürün fiyatlarının yükselmesine, besin değerinin azalmasına ve tedarik zincirinin olumsuz etkilenmesine neden oluyor.
Özellikle gelişmiş ülkelerdeki tüketici kaynaklı israfın boyutları çok büyük. Hanelere gereğinden fazla gıda alınması, alınan gıdanın kullanılmadan bozulması, fazla miktarda yapılan ve tüketilemeyen yemeklerin israftaki payı büyük. Bu konuda atılacak etkili adımlar, küresel ısınmanın etkilerinin azaltılmasına katkı sağlayacaktır. [1]
Neler yapılabilir?
Gıda kaybı ve gıda israfı iki farklı boyutta ele alınmalı. Bu konuda yapılabilecek çok şeyler olmakla birlikte öne çıkanlar şunlar olabilir: İhtiyaç kadar satın alınması, ihtiyaç kadar yemek yapılması, kalan yemeklerin değerlendirilmesi, kullanılamayacak gıdadan gübre amaçlı kompost yapılması, tüketicinin gıda kullanımı ve korunması konularında eğitilmesi, hasat ve paketleme eğitimleri, tedarik zincirinde etkili iletişimin kurulması, üretim planlaması ve fazla gıdanın bağışlanması.
[4] Gıda israfı ve gıda atığı iyi anlaşılmalı, dünyanın üç önemli sorununa (küresel ısınma ve iklim değişimi, artan enerji tüketimi ve artan gıda fiyatları) kaynaklık ettiği iyi bilinmeli ve kısa vadede yaptırımlarla, uzun vadede ise eğitimle en aza indirilmeye çalışılmalı. Özellikle de “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” olarak kamuoyu ile paylaşılan yeni müfredata, başta üniversiteler olmak üzere sivil toplum kuruluşları ve tüm paydaşların, gıda israfı ve gıda atığı bağlamında katkı sunmaları önemli bir fırsattır. Kamuda tasarruf tedbirlerinin de sıkı bir şekilde uygulandığı bir dönemde iyi bir sinerji yakalamak mümkün
Kaynaklar
[1] Harune Ikarashi, 2021. Reducing Food Waste to Save Global Warming. Medium. (https://harune.medium.com/reducing-food-waste-to-save-global-warming-a644fbf98a5e)
[2] FAO, 2024. Food Wastage Footprint. (https://www.fao.org/nr/ sustainability/food-loss-and-waste)
[3] United Nations Environment Programme, 2024. Food Waste Index Report 2024. Think Eat Save: Tracking Progress to Halve Global Food Waste. Rairobi.
[4] The difference between food loss and food waste. PostHarvest. (https://www.postharvest.com/ blog/the-difference-between-food-loss-and-food-waste)
[5] WWF-UK, 2021. Driven to waste: The Global Impact of Food Loss and Waste on Farms. (https:// wwfint.awsassets.panda.org/downloads/wwf_uk__driven_to_waste___ the_global_impact_of_food_loss_ and_waste_on_farms.pdf)
[6] Brian Lipinski, Craig Hanson, Richard Waite, Tim Searchinger and James Lomax, 2023. Reducing Food Loss and Waste | World Resources Institute. (https:// www.wri.org/research/reducing-food-loss-and-waste)