Yavaşlama, çıktı açığı ve TCMB
Son yıllarda iktisatçılar ekonomiyi izlerken "çıktı açığı" (output gap) adını verdikleri analitik aracı daha sık kullanmaya başladılar. Çıktı açığı ekonominin sahip olduğu üretici kapasite ve teknoloji düzeyi ile üretebileceği potansiyel üretim ile fiilen yaptığı üretim arasındaki farkı ölçüyor.
Potansiyel ve fiili durum eşit ise çıktı açığının sıfır olduğu kabul ediliyor. Ekonominin tüm imkanlarını gerektiği biçimde kullandığı, yapabileceği üretimin sınırına ulaştığı anlamına geliyor bu.
Fiili üretimin potansiyelin gerisinde kalması ekonominin mevcut olanaklarının elverdiği üretimi fiilen yapmadığını, yani bir çıktı açığı oluştuğunu gösteriyor. Uygulamada çıktı açığının fiili üretimin yavaşlaması ya da gerilemesi sonucu ortaya çıktığı kabul ediliyor. Bu nedenle fiili üretimin (GSMH) büyümesini yavaşlatacak veya geriletecek arz ya da talep yönlü şoklar çıktı açığını besleyen önemli etkenler olarak kabul ediliyor.
Bunun tersi, yani fiili üretimin potansiyelin üstüne çıkması, yani bir tür çıktı fazlası (!) oluşması reel olarak mümkün değil. Koşullar böyle bir durumu dayattığında ekonomi nominal olarak büyüyor,enflasyon hızlanıyor çoğu kez dış dengesi de bozuluyor.. Bu durum ekonominin ısınması olarak tanımlanıyor
Çıktı açığı analiznini iktisat politikaları, özellikle de talep yönetimi açısından önemli bir analiz aracı olduğu düşünüyorum. Nitekim, çıktı açığı analizi günümüz Merkez Bankalarının para politikası kurgularında önemli rol oynamaktadır.
Çıktı açığının varlığı ekonomide pozitif bir büyüme marjı olduğunu, toplam talebin genişletilmesi halinde ekonominin ısınmadan büyütülebileceğini gösteriyor. Hızlı büyüme evelerinde çıktı açığı kapanıyor, bunun ötesine geçilince ısınma işaretleri ortaya çıkıyor. Dolayısı ile çıktı açığının varlığı ya da büyüyor olması Merkez Bankasını enflasyon kaygısından uzaklaştırıyor ve bir parasal gevşeme marjı yaratıyor. Çıktı açığının kapanıyor olması da parasal sıkıştırma gereğine işaret ediyor.
* * *
Bu kaba analizi kendi koşullarımıza uygulayarak TCMB'nin para politikası dönüşümlerini daha nesnel biçimde değerlendirmek mümkün diye düşünüyorum.
Üçüncü çeyreğin üçte ikisini tamamlamak üzereyiz. Yılın başından daha farklı bir ekonomik tablo ile karşı karşıyayız. Birinci çeyrekte ana konumuz ekonominin hızlı büyümesiydi. Yüksek oranlı büyüme hızının küresel krizden çıkıştaki sağlık işareti olarak okuyorduk.
Bu tablo değişti. İlginç olan nokta birinci çeyrekteki olumlu tablonun adeta iki viteste değişmiş olması. Daha ikinci çeyreğin sonunu görmeden ekonominin ısındığı ve hızla soğutulması gerektiği konuşulmaya başlandı. Kimileri hızlı büyümenin ekonomiyi ısıttığını düşünüyordu. Büyüme çıktı açığını kapatmış, talep baskısnın etkili olamaya başlamasına neden olmuştu. Enflasyon görece sakin sayılırdı ama cari açığın hızla genişlemesi ısınma işareti olarak değerlendiriliyordu.
Bu evrede Merkez Bankası ekonominin ısındığı, yani çıktı açığının kapandığı savına pek sıcak bakmadı. Para politikasında genel bir daralma yaratacak bir uygulamaya gitmedi. Tersine, cari açığın büyümesine neden olduğunu düşündüğü kısa vadeli sermaye girişini caydırmak amacıyla kısa vadeli faiz oranını düşürdü. Banka mevduat karşılıklarını yükselterek de kredi hacmini, dolayısıyla talebi kontrol altına almayı hedefledi.
* * *
Daha aktörler bu özgün politika tasarımını kavrayıp, içselleştirmeden ekonomi vites değiştirdi. Yeni veriler ve analizler büyüme hızının düştüğünü, ekonominin yavaşladığını gösteriyordu. Çıktı açığının yeniden büyümeye başladığı, (eğer varsa) ısınmanın da hızla soğumaya döndüğü, önceki dönemin sorunu olan cari açığın gittikçe sakinleşeceği anlamına geliyordu bu.
Merkez Bankası değişen koşulları hızla değerlendirdi, proaktif davranarak politikasını uygun yönde yeniden kurguladı. Yavaşmanın çıktı açığını yeniden büyüttüğünü gören Banka para politikasını tersine çevirdi. Talebi arttıracak bir para politikası tasarımı yapıldı. Faiz oranları faiz koridorunu daraltacak, sermaye girişini özendirecek, bankaların likidite imkanlarını genişletecek yönde değiştirildi. Ekonomiyi yeniden büyüme rayına oturtma amacıyla parasal gevşemeye gidildi.
Büyüme-çıktı açığı ilişkilerinden hareketle yapılan analiz Merkez Bankasının değişen koşullara doğru tepkiler verdiğini, uygun politika geçişleri yaptığını gösteriyor diye düşünüyorum.