Yatırımda aslan payı en gelişmiş 9 ilin

Ekonomik bakımdan ge­lişmişlik düzeyi ile ters orantılı biçimde “en az gelişmiş olana en çok” teş­vik ve destek unsuru sağlama esaslı, 6 bölgeli teşvik sistemi­nin uygulamada olduğu 12 yıl­da en gelişmiş 9 ili kapsayan 1’inci bölge, yatırımların birin­cil adresi olmaya devam etti.

Düzenlenen teşvik belge­si sayısı, yatırım tutarı ve is­tihdamda İstanbul, Ankara, Kocaeli, İzmir, Antalya, Bur­sa, Eskişehir, Muğla, Tekir­dağ’dan oluşan 9 ilin açık ara en yüksek payları aldığı bu dönemde yatırımların bölge­sel dağılımındaki iyileşmeye katkısı öngörülenden düşük kaldı. Ancak yeni sistem, ya­tırım tutarında en az payı al­maya devam eden Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Batman, Bin­göl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkâ­ri, Iğdır, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak, Van illeri ile Çanakkale’nin Boz­caada ve Gökçeada ilçelerinin yer aldığı en geri kalmış 6’ncı bölgede ise yoğun emek-yo­ğun yatırımların etkisiyle is­tihdam artışına gözle görülür bir ivme kazandırdı.

12 yılda 90 bin 498 belge 10,1 trilyon TL yatırım

Sanayi ve Teknoloji Bakan­lığı verilerine göre yeni teşvik sisteminin uygulamaya ko­nulduğu 20 Haziran 2012 ta­rihinden Nisan 2024 sonuna kadar olan dönemde, ülke ge­nelinde gerçekleşecek yatı­rımlar için Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü tarafından 90 bin 498 adet teşvik belgesi düzen­lendi. Bu belgelerinin 86 bin 804’ü yerli, 3 bin 694’ü yaban­cı sermayeli firmalarca alındı. Belgeler kapsamındaki top­lam sabit yatırım tutarı da 10 trilyon 76,5 milyar liraya ulaş­tı. Bu dönemde yerli firmala­ra düzenlenen belgelerde ön­görülen toplam sabit yatırım tutarı 8 trilyon 442,8 milyar, yabancı sermayeli firmaların aldığı belgelerdeki tutar ise 1 trilyon 633,7 TL oldu.

100 teşvikten 39’u 9 ile

Anılan dönemde düzenle­nen yatırım teşvik belgeleri­nin 35 bin 627 adetle yüzde 39,4’ü 1’inci bölgede gerçek­leştirilecek yatırımlar için alındı. Balıkesir, Bilecik, Bo­lu, Çanakkale Denizli, Edir­ne, Isparta, Karabük, Kayse­ri, Kırklareli, Konya, Mani­sa, Sakarya, Yalova illerinden oluşan 2’nci bölge 16 bin 392 adetle toplam belge sayısın­da yüzde 18,1; Adana, Burdur, Düzce, Gaziantep, Karaman, Kırıkkale, Kütahya, Mersin, Samsun, Trabzon, Rize, Uşak ve Zonguldak illerinden olu­şan 3’üncü bölge 12 bin 267 adetle yüzde 13,6 pay aldı.

Ay­nı dönemde 8 bin 416 adet teş­vik belgesi alınan Afyonkara­hisar, Aksaray, Amasya, Art­vin, Bartın, Çorum, Elâzığ, Erzincan, Hatay, Kastamonu, Kırşehir, Malatya, Nevşehir, Sivas’ı kapsayan 4’üncü böl­genin toplamdaki payı yüz­de 9,3 ve 6 bin 526 belge alı­nan Bayburt, Çankırı, Erzu­rum, Giresun, Gümüşhane, Kahramanmaraş, Kilis, Niğ­de, Ordu, Osmaniye, Sinop, Tokat, Tunceli ve Yozgat il­lerinin bulunduğu 5’inci böl­genin payı da yüzde 7,2 oldu. Yeni teşvik sistemi, en düşük gelişmişlik düzeyindeki 6’ncı bölgenin alınan teşvik belgesi sayısındaki payını ise kısmen yükseltti. Bölge, 11 bin 2 teş­vik belgesi ile kendinden daha düşük teşvik unsurlarından yararlanan 4 ve 5’inci bölgele­ri geçerek yüzde 12,2 pay aldı.

Yatırımın yüzde 42’si birinci bölgede

Düzenlenen belgelerin yüz­de 0,3’ünü oluşturan 268’inin ise birden fazla ili kapsayan “muhtelif bölge” yatırımları için olduğu belirlendi.

Büyük bütçeli yatırımların oranına bağlı olarak 1’inci böl­genin yatırım tutarındaki payı ise belge sayısındaki payının da üstünde gerçekleşti. Anılan dönemde teşvik belgesine bağ­lanan toplam yatırımların 4 trilyon 190,3 milyar liralık kıs­mını alan 1’inci bölgenin top­lamdaki payı yüzde 41,6 oldu.

Bu dönemdeki yatırımların yaklaşık 1 trilyon 956 milyar lira ile yüzde 19,4’ünü 2’inci, 1 trilyon 533 milyar lira ile yüz­de 15,2’sini 3’üncü, 785,3 mil­yar lira ile yüzde 7,8’ini 4’ün­cü, 581,5 milyar lira ile yüzde 5,8’ini 5’inci bölge aldı.

6’ncı bölgede durum

Yeni teşvik sisteminde po­zitif ayrımcılık uygulanan 6’ncı bölge ise sunulan son de­rece cazip teşvik ve desteklere rağmen bu dönemde toplam yatırım tutarında en düşük payı almaktan kurtulama­dı.Yaklaşık 12 yıllık dönem­de 472,1 milyar liralık yatırı­ma gidilen bölgenin, ülkedeki toplam teşvikli yatırımlardan aldığı pay sadece yüzde 4,7’te kaldı. Gelişmişlik bakımın­dan en geri durumda olan bu bölgenin yatırım sayısında görece hızlı artışla 4 ve 5’inci bölgeleri geçmesine rağmen tutar bazında sonunculuktan kurtulamaması, düşük bütçeli emek-yoğun yatırımların faz­lalığından kaynaklandı.

Anılan dönemde teşvik bel­gesine bağlanan yatırımların yüzde 5,5 oranındaki 558,4 milyar liralık bölümünü ise “muhtelif bölge” yatırımları oluşturdu.

Sistem, istihdamda fark yarattı

Haziran 2012-Nisan 2024 döneminde düzenlenen teş­vik belgeleri kapsamında ül­ke genelinde gidilen yatırım­larda toplam 2 milyon 785 bin 857 kişilik istihdam yaratıl­ması öngörüldü. Teşvik bel­gesi sayısı ve yatırım tutarın­da olduğu gibi istihdamda da en gelişmiş 9 il en yüksek payı almaya devam etti. Toplam is­tihdamın 963 bin 557 kişi ile yüzde 34,6’sı bu bölgeye yöne­lik yatırımlarda öngörüldü.

Yeni sistem, istihdam ar­tışında en geri kalmış 6’ncı bölge lehine büyük fark ya­rattı. Bu dönemde teşvik bel­gesi sayısında 4’üncü, yatı­rım tutarında sonuncu sı­rada yer alan 6’ncı bölge, aldığı emek-yoğun yatırım­ların yüksek payı dolayısıyla yaratılacak istihdam sayısın­da 2’nci sıraya yükseldi. Teş­vikli yatırımlarda öngörülen toplam istihdamda 6’ncı böl­ge 646 bin 776 kişi ile yüzde 23,2 pay aldı. Buna göre 12 yıllık uygulamada en fazla yeni istihdam, en çok yatırı­mı alan 1’inci bölgenin ardın­dan, en az yatırım alan 6’ncı bölgede yaratıldı.

İstihdamda bu bölgeleri 382 bin 270 kişi ve yüzde 13,7 payla 2’nci, 286 bin 48 kişi ve yüzde 10,8 payla 3’üncü, 258 bin 230 kişi ve yüzde 9,3 pay­la 4’üncü, 235 bin 230 kişi ve yüzde 8,4 payla 5’inci bölge iz­ledi. Çok bölgeli yatırımlar­daki istihdam sayısı ise 13 bin 650 kişi oldu.

Bölgesel uçurum devam ediyor

Bu yılın ilk dört ayına ilişkin teşvik verileri de 12 yıllık kü­mülatif gerçekleşmelerin or­taya koyduğu tablonun devam ettiğini gösterdi. Ocak-nisan döneminde teşvik belgesi sa­yısı ile kapsamındaki yatırım ve istihdamda açık ara en fazla payı 1’inci bölge aldı.

İlk dört ayda verilen 3 bin 882 teşvik belgesinin 1.566 adetle yüzde 40,3’ü 1’inci, 707 adetle yüzde 18,2’si 2’nci, 482 adetle yüzde 3’üncü, 345 adetle yüzde 8,9’u 4’üncü ve 226 adetle yüzde 5,8’ini 5’in­ci bölge aldı. 522 teşvik belge­si alınan 6’ncı bölgenin payı yüzde 13,8’le 4 ve 5’inci bölge­lerden yüksek oldu.

Bu belgelerdeki 314,8 mil­yar liralık yatırımın 103,8 mil­yar TL ile yüzde 33’ü 1’inci, 51,7 milyar lira ile yüzde 16,4’ü 3’üncü, 42,9 milyarla yüzde 13,6’sı 2’nci, 23 milyarla yüzde 7,3’ü 4’üncü ve 20,6 milyar lira ile yüzde 6,6’sı 5’inci bölgede gerçekleştirilecek. 6’ncı böl­ge ise belge sayısının 4 ve 5’in­ci bölgelere göre fazla olma­sına rağmen yatırım tutarın­da 17,2 milyar lira ile yüzde 5,5 pay alarak son sırada yer aldı. Bu yıl dört aylık teşviklerde 55,5 milyar lira olan çok bölge­li yatırımların, önceki yıllar­dan farklı olarak tutar bazında yüzde 17,6 ile ikinci en yüksek alması dikkati çekti.

 Yeni sistemle ne öngörülmüştü?

 2012/3305 Sayılı Kararla 20 Haziran 2012’de uygulamaya konulan teşvik sistemi ile 81 il sosyo ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre 6 gruba ayrılmış, devlet tarafından yatırımcılara sağlanacak Gümrük Vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi indirimi, faiz ve sigorta prim destekleri gibi teşvik teşvikler, en gelişmişten en az gelişmişe doğru giderek artan şekilde yeniden düzenlenmişti. Yeni sistemle, ekonomik gelişmişlik düzeyi düşük ve gelişme dinamikleri zayıf illerde yatırımları canlandırarak bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak, üretim, istihdam ve refahın daha dengeli dağılımını ve doğudan batıya, az gelişmiş illerden metropollere göçün azalmasını sağlamak amaçlanmıştı.