Vergilemede tahakkukun yeri ve önemi

Bilindiği gibi vergileme işlemlerinde önemli kavramlar tarh tahakkuk ve tahsil olarak kabul edilir. Geçen hafta yazımızda vergilemede tarh işlemleri ve önemi üzerinde durmuş, tebliğ işleminin önemine de değinmiştik. Bu gün yazımızda vergileme işleminin önemli bir adımı olan vergilerin tahakkuku konusunu ele alacağız.

Tahakkuk vergilendirme sürecinin önemli aşamalarından biridir. Vergi borcunun ödenecek duruma gelmesini ifade eden bu aşama, vergilendirme sürecinde hukuk tekniği açısından ayrı bir idarî işlem sayılmaz Beyana dayalı vergilendirmede tahakkukun tarh işlemiyle birlikte gerçekleşmesi tahakkuka ayrı bir idari işlem niteliği kazandırmamaktadır. Tahakkuk, tarh edilen verginin ödenecek aşamaya gelmesini ifade eden bir durumdur. Vergi Usul Kanunu’muzun 22'nci maddesinde "Verginin tahakkuku, tarh ve tebliğ edilen bir verginin ödenmesi gereken bir safhaya gelmesidir". Bu aşama ya belli dava süresinin geçirilmesi ile kendiliğinden ya da yargı organının açılan davayı red kararı üzerine gerçekleşir. Bu kendiliğinden gerçekleşme özelliği tahakkuku birer idarî işlem olan tarh ve tahsil işlemlerinden ayıran en önemli noktadır.

Tahakkuk, beyana dayalı vergilendirmede, ikmalen ve re’sen tarh işlemlerinde tahakkuku tahsile bağlı vergilerde ve belli tarihlerin işlemesine bağlı olarak verginin tahakkuku farklı özellikler gösterir. Bunları aşağıda kısaca açıklamaya gayret edeceğiz.

Beyana dayanan tarh ve tahakkuk 

Bilindiği gibi günümüzde vergilerimizin büyük bir kısmı mükelleflerin beyanlarına göre tahsil edilmektedir. Vergi Usul Kanunu’nun 25-27'nci maddelerinde konu düzenlenmiştir. Kanunun 25'inci maddesinde “Vergi kanunlarına göre beyan üzerinden alınan vergiler 'tahakkuk fişi' ile tarh ve tahakkuk ettirilir.”

Bu esasa göre, vergi dairesince beyannamenin alınması üzerine bir tahakkuk fişi tanzim olunur ve bunun bir nüshası mükellefe veyahut beyannameyi mükellef namına vergi dairesine tevdi edene verilir. Bu suretle vergi tahakkuk etmiş olur. Tahakkuk fişinin mükellefe verilen nüshası aynı zamanda beyannamenin makbuzu yerine geçer.
Tahakkuk fişinin kesinliği konusu kanunun 27'nci maddesinde ifade edilmiştir. Maddede “vergi beyannamesini ilgili vergi dairesine tevdi eden kimsenin tahakkuk fişini almaması, beyannamede yazılı matrah üzerinden tarhı gereken verginin tahakkukuna engel olmaz.”

Günümüzde vergi beyannameleri büyük ölçüde elektronik ortamda verilmektedir. Beyannamenin elektronik ortamda gönderilmesi halinde tahakkuk fişi elektronik ortamda düzenlenir ve mükellef veya elektronik ortamda beyanname verme yetkisi verilmiş gerçek veya tüzel kişiye elektronik ortamda iletilir. Bu ileti ,tahakkuk fişinin mükellefe tebliği yerine geçer.

İkmalen ve re’sen vergi tarhı ve tahakkuk

Vergilemede vergi mükellefinin beyanının esas olarak kabul edilmesi modern vergileme anlayışına uygundur. Devletin vatandaşına veya vergi mükelleflerine güveni ifade eder. Bununla beraber bu durum beyannamelerle beyan edilen vergi matrahı ve ödenecek verginin doğruluğunun araştırılmasını da gerektirir. Bu incelemeler sonucunda beyan edilmemiş vergi matrahı veya ödenmemiş verginin bulunması halinde ikmalen ve/veya re’sen vergi tarh edilmesi gerekir.

Bu durumda vergi dairesinin ikmalen ya da re'sen vergi tarh ederek ihbarname ile vergi mükellefine tebliğ etmesi gerekir. Böylece mükellefin vergiyi ödemesi, vergi idaresi ile uzlaşma ya da yargı yoluna baş vurma imkanlarından birini kullanma hakkı ve imkanı tanın- maktadır. Bu seçenekler için mükelleflere 30 günlük süre tanınmaktadır.
Mükellef, 30 günlük süre içinde dava açmaz, uzlaşma talebinde bulunmazsa, sürenin dolmasıyla salınan vergi ve kesilen ceza tahakkuk eder.

Mükellef, 30 günlük süre içinde yargı yolunu tercih ederse vergi ve ceza kesinleşmez, tahakkuk etmez. Vergi ve cezanın tahsili durur. Vergi mahkemesinin kararı aleyhinde verilmişse mükellef 30 günlük süre içinde üst mahkemede (Bölge İdare Mahkemesi veya Danıştay nezdinde ) dava açabilir. Ancak bu baş vuru vergi ve cezanın tahsilini durdurmaz.

Vergi mahkemesi vergi idaresi aleyhine karar vermişse, idarenin üst mahkemeye baş vurmaması halinde vergi ve ceza terkin edilir. Vergi dairesi üst mahkemeye itiraz ederse vergi ve ceza tahsil edilmez, üst mahkemenin nihai kararı beklenir.

Ayrıca, üst derece mahkemesinde yürütmenin durdurulması kararı alınmış olup da vergi ve ceza mükellefçe henüz ödenmemiş ise üst derece mahkemenin kararı beklenir.

Üst derece mahkemesinde mükellef aleyhine karar verilmişse, kesinleşen bu karar üzerine vergi ve ceza tahakkuk eder, kesinleşir.

Bazı özel durumlarda tahakkuk

- İhtirazî kayıtla beyanname verilmesi

Beyan üzerine tarh edilen vergilerde, yükümlünün beyan edilecek vergi matrahı ve vergi miktarı konusunda tereddütleri söz konusu olabilir. Bu durumda, normal beyan yerine konuyu yargıya taşımaya imkan sağlamak üzere ihtirazî kayıt belirterek beyannamesini verir. İhtirazî kayıtla verilen beyannamelerde de, tahakkuk fişi beyan üzerine düzenlenmektedir. Tahakkuk fişinin düzenlenmesi beyana bağlı vergilerde vergi alacağının tahakkuk anını gösteren tek ve zorunlu bir işlem dir. Dolayısıyla ihtirazî kayıtlı beyanname verilmesi, vergi alacağının tahakkukunu önlememekte, bununla birlikte, yükümlüye sadece tarh işlemine karşı dava açabilme ve bu açılan davada yürütmeyi durdurma kararı verilirse tahsil işlemlerini durdurabilme imkanı sağlamaktadır (İYUK M.27)
Yargı organları mükellefi haklı görürse ,nihai yargı kararı üzerine mükellefçe ödene vergiler kendisine iade edilir. Yürütmenin durdurulması kararı verilmiş ve vergi idaresine ödeme yapılmamışsa vergi idaresince terkin işlemi yapılır.

-Pişmanlık beyannamesi verilmesi durumu

Beyanname vermesi gerektiği halde beyanname vermediğini yada beyanname süresinde verilmekle beraber, eksik beyanda bulunduğunu fark eden vergi mükellefi durumu VUK‘un pişmanlık hükümlerine göre bağlı bulunduğu vergi dairesine bildirir. Bildirimden itibaren on beş gün içerisinde pişmanlık beyannamesi verilebilmektedir (VUK m.371). Vergi ziyaı cezası bu durumlarda uygulanmamakla birlikte gecikme zammı ödenmektedir.

Kanunî süresinden sonra pişmanlık talepli olarak verilen beyannameler üzerinde de normal süresinde beyanda olduğu gibi, tahakkuk fişi düzenlenmekte, bu işlemlerin elektronik ortamda gerçekleştirilmesi mümkün bulunmaktadır.

-Tahakkuku tahsile bağlı vergilerde tahakkuk

Tahakkuku tahsile bağlı vergilerde tahsil işlemi, tahakkuk aşamasını da içermektedir VUK’un 24'üncü maddesindeki ifade ile’’ Mahiyetleri itibariyle tahakkuku tahsile bağlı vergilerde, verginin tahsili tahakkuku da içine alır. Bu tür vergilerde birbirinden ayrı tarh, tebliğ ve tahakkuk aşamaları bulunmamaktadır. 

Bununla birlikte tahakkuku tahsile bağlı vergilendirme işlemlerinde herhangi bir nedenle tahsil işlemi yapılamamışsa, tarh edilen verginin ayrıca tebliğ edilerek tahakkuk ettirilmesi gerekecektir.

Tahakkuku tahsile bağlı vergi türünün başlıca örnekleri damga vergisi ve eğlence vergisidir: Damga vergisi basılı damga konulması, makbuz düzenlenmesi ve istihkaktan kesinti yoluyla tahsil edilebilmektedir.. Tahakkuku tahsile bağlı vergilerin diğer örneği eğlence vergisidir. Eğlence vergisi biletlere belediye tarafından özel damga konulması ile eklenmekte; vergi, biletler henüz satılmadan önce peşin olarak tahsil edilmektedir. 

-Belirli bir tarihe bağlı olarak kendiliğinden tahakkuk

Bu konuda başlıca örnekler emlak vergisi ve motorlu taşıtlar vergisidir

Emlak vergisinde bina ve arazilere ilişkin vergiler dört yıllık dönemlerde yapılan takdir işlemlerini takip eden yılın ocak ve şubat aylarında yıllık olarak tarh edilmektedir ve Vergi alacağı tarh edildiği tarihte tahakkuk etmiş sayılmaktadır. Diğer bir ifadeyle yılın ilk iki ayı içinde tarh işleminin yapıldığı bir tarihte, tarh işlemiyle birlikte emlak vergisi tahakkuk etmektedir.

İzleyen üç yıl için ise takdir edilen vergi değerleri yeniden değerleme oranının yarısı oranında artırılarak her "bütçe yılı"nın başından itibaren o yıl için tahakkuk etmiş sayılmaktadır. Böylece vergi yükümlüsünün "bildirim yükümlülüğü" sadece vergi değerini değiştiren nedenlerin bulunması durumunda söz konusu olmaktadır. 

Motorlu Taşıtlar Vergisi Kanunu (MTVK) na göre ise, vergi alacağı taşıtların kayıt ve tescilinin yapıldığı yerin vergi dairesi tarafından her yılın Ocak ayı başında yıllık olarak tahakkuk ettirilmiş sayılmaktadır. 

Yıl içerisinde vergi miktarlarında bir değişiklik olması halinde ,bu değişikliğe göre ödenecek vergi; değişiklik takvim yılının ilk altı ayında yapılmış ise takip eden son altı aylık dönemin başında, yılın son altı ayında yapılmış ise takip eden takvim yılının başında tahakkuk etmiş sayılır.