Vergi incelemelerinde mükelleflerin hakları ve yükümlülükleri

VERGİNİN GÜNDEMİ / Akif Akarca [email protected] Dr.Mehmet Şafak [email protected] Vergi kanunları ile vergileme işlemlerinde verginin tarafları olan devlet ile mükelleflere bazı görev ve sorumluluklar verilmiş bazı haklar tanınmıştır. Vergilemeye ilişkin mevzuat genel olarak incelendiğinde bir tarafta verginin alacaklısı durumundaki devletin daha çok vergilendirme yetkisi ve bu yetkileri nasıl kullanacağı, diğer tarafta ise mükellefin ödev ve yükümlülüklerinin neler olduğu konularının ele alındığı görülmektedir. Ülkelerin vergi yasalarında, vergileme sürecinde çoğunlukla, mükelleflerin haklarını savunmaları amacıyla baş vurabilecekleri yollar düzenlenmiş ancak mükellef hakları büyük ölçüde ihmal edilmiştir. 1990'lardan itibaren, özellikle gelişmiş ülkelerde vergi idarelerinin mükellef odaklı yaklaşımlarının öne çıkması, vergileme sürecinin daha etkin, adil ve şeffaf hale getirilmesi çalışmalarına paralel olarak birçok ülkede mükellef haklarının belirlenmesi, açıklanması, korunması ve denetlenmesi gibi hususlar öne çıkmıştır. Bu çerçevede bir çok ülkede vergi kanunlarında gerekli düzenlemeleri yapmışlardır. Ülkemizde de, gelir idaresi uygulamalarında mükellef odaklı anlayış öne çıkmaktadır. Vergi yasalarında yapılan ve yapılacak değişikliklerde de mükellef haklar konusu mükellef odaklılık yaklaşım ve uygun olarak ele alınmaktadır. Bu yazımızda vergi kanunlarımızda yer verilen ,vergi incelemeleri sürecinde mükellefleflerin yararlanabileceği haklar üzerinde duracağız. Bu çerçevede mükellefin ödevlerine de kısaca değineceğiz. Mükellef haklarının tümüyle ortaya konması birden fazla yazı konusu olabilecek genişliktedir. Vergi incelemesi ve mükelleflerin hakları Mükelleflerin vergi incelemesine tabi olması, beyan esasına dayanan mükellefiyet uygulamasının doğal bir sonucudur. Vergi incelemesi 5 yıllık tarh zaman aşımı süresi sonuna kadar, önceden haber verilmeksizin her zaman yapılabilir. Vergi incelemeleri sırasında mükelleflerin vergi kanunlarımızda öngörülen haklarının gözetilmesi gerekir. Bu hakların gözetilmesi vergi idaresinin mükellefe karşı yükümlülüğüdür. Bunun yanı sıra mükelleflerin de vergi incelemelerinin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için Vergi Usul Kanunu'nda belirtilen ödevlerini yerine getirmesi gerekir. Vergi incelemesi sürecinde mükelleflerin vergi kanunlarında belirtilen başlıca haklarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. Vergi incelemesi için gelen görevlilerden kim olduklarını ve yetkilerini gösteren bir belge veya kimlik göstermelerini istemek; Vergi inceleme elemanından, incelemenin konusunun, hangi vergi bakımından ve hangi hesap dönemlerine ilişkin olarak yapıldığının belirtilmesini istemek; Vergi incelemesi esas itibariyle incelemeye tabi olanın işyerinde yapılır. İşyerinin müsait olmaması, ölüm, işin terk edilmesi gibi zorunlu sebeplerin varlığı veya mükellef veya vergi sorumlusu tarafından talep edilmesi halinde incelemenin ilgili inceleme elemanının dairesinde yapılmasını istemek. Zor durum nedeniyle defter ve belgelerin istenen sürede ibrazı olanaklı değilse, ek süre verilmesini istemek (Bu süre 15 günden az olamaz); Mükellefin işyerinde yapılan vergi incelemesinin çalışma saatleri içinde yapılmasını istemek (Tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması bu hükmün dışındadır. Ancak bu tedbirler ilgili yerdeki işleri sekteye uğratmayacak şekilde alınır); Vergi incelemesinin her safhasında inceleme süreci hakkında inceleme elemanından bilgi almak; Vergi incelemesine yetkili olanlarca el konulmuş olan ve onların denetim ve gözetimi altında bulunan defter, belge ve diğer vesikalar ile eşyalar üzerinde inceleme yapmak, bunlardan örnekler almak, kayıtlar çıkarmak; Nezdinde arama yapılması halinde sulh yargıcınca verilen arama kararının gösterilmesini istemek; Yapılan aramalar sonucunda defter ve belgelere el konulmuş olması halinde, süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevi ortadan kalkmadığından, beyanname düzenlemek için gerekli bilgileri alabilmek; İhbara dayanan aramalarda, ihbarda belirtilen hususların mevcut olmadığının ortaya çıkması halinde ihbarda bulunanı öğrenmek; Vergi incelemeleri ile ilgili görüşmelere, defter ve kayıtlarla ilgili olan yetkili serbest muhasebeci, serbest muhasebeci mali müşavir ve yeminli mali müşavirlerin kendisiyle birlikte katılmasını sağlamak yada kendisini temsilen yetkili bir temsilcisini göndermek (Mükellefi temsilen gelen kişilerin yasal olarak yetkilendirilmiş olmaları ve temsil belgesinin görüşmeler başlamadan önce inceleme elemanına verilmesi gerekir); İnceleme sırasında gerekli görülen hallerde tutulan tutanaklara inceleme ile ilgili her türlü itiraz, şerh ve görüşlerinin yazılmasını istemek; İnceleme sırasında fiili envanter yapılması (malların sayımı)inceleme elemanınca gerekli görülmüşse, mükellefçe yapılan ve inceleme elemanınca oylanmış giderlerin ödenmesini istemek; Arama sonucunda el konulan defter ve belgelerin muhafaza altında olması sebebiyle zamanında yapılamayan kayıtları, defterlerin geri verilmesinden sonra 1 aydan az olmamak üzere verilecek uygun bir süre içinde yapabilmek; Arama sonucunda muhafaza altına alınmış olan defter ve belgeler geri verilinceye kadar, tüm işlemleri tasdik ettirilecek yeni defterlere kaydetmek ve defterler geri verilince bu kayıtları geri verilen defterlere aktarabilmek; İncelemenin sona ermesinden sonra, kendisine inceleme yapıldığına dair bir yazı verilmesini istemek; Vergi incelemesine tabi olan mükelleflerin yükümlülükleri Müessesenin durumuna göre, vergi incelemesi yapana uygun bir çalışma yeri göstermek ve resmi çalışma saatleri içerisinde müessesede çalışmasına (düzenleme işlemleri resmi çalışma saatleri sonrasına sarkan bir tutanağın tamamlanmasına) izin vermek; Vergi inceleme elemanına inceleme ile ilgili her türlü açıklamayı yapmak (Bu zorunluluk hen iş sahibini, hem de işletmede çalışanları kapsar); Gerektiğinde, incelemeyi yapanın işyerinin her tarafını gezip görmesine izin vermek, imkan sağlamak; İncelemeye yetkili olanlar tarafından incelemenin, işletmeye dahil iktisadi kıymetlerin fiili envanterinin yapılmasına teşmil edilmesinin gerek görülmesi halinde; araç, gereç ve personeliyle bu işlemlerin yapılması için gerekli yardım ve kolaylığı göstermek; Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların isteyecekleri bilgileri vermek (Mükellefler, Vergi Usul Kanunu'nun 151'inci maddesinde belirtilenler hariç olmak üzere, özel kanunlarda yazılı mahremiyet hükümlerini ileri sürerek, bilgi vermekten imtina edemezler); Yoklama veya arama sonucunda defter ve belgeler vergi inceleme elemanınca alıkonulup muhafaza altına alınmış olsa dahi, süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevini yerine getirmek (Mükellef beyannamesini tanzim için gerekli bilgileri defter ve vesikalardan inceleme yapanın huzurunda çıkarabilir).