Unutulan iktisat kongresi

Birinci İzmir İktisat Kongresi,  henüz TBMM’nin kararıyla Atatürk soyadını almamış Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın  konuşmasıyla açıldığında (17 Şubat 1923) dün 90. yaşını kutladığımız Cumhuriyet ilân edilmemişti; 8 ay vardı. Savaşın yıkıntıları ortalıkta, dumanları hâlâ tütüyordu.  Gazi’nin emri ve Mahmut Esat Bozkurt’un ifadesiyle “hükümetin delaletiyle” düzenlenen kongreye 1,135 delege katılmıştı.

Adını taşıyan ordularıyla  Milli Kurtuluş Savaşı’nı İzmir’de noktalayan Büyük Millet Meclisi ve hükümeti siyasi ve ekonomik bağımsızlık mücadelesini Lozan’da sürdürüyordu. Müzakereler kapitülasyonlar nedeniyle kesilmişti. Antlaşmanın imzalanmasına 4 ay vardı. 1. Kongre Lozan’da verilen bağımsızlık mücadelesini İzmir’de “iktisadi programa” bağlamıştı.

Arada üç kongre daha var: 1981, 1993 ve 2004 kongreleri. Bugün Beşinci İzmir İktisat Kongresi toplanıyor. 1 Kasım’a kadar devam edecek. “Küresel Yeniden Yapılanma Sürecinde Türkiye Ekonomisi” ana teması işlenecek. 90 yılda nereden nereye… 1923 yılında ana tema bağımsız ekonomiyi inşa etmenin yollarıydı. 2013 yılında, küreselleşmeye nasıl eklemleniriz, nasıl yapılanırız,  bu tartışılacak. Kongrelerin zaman dilimleri,  Türkiye kapitalizminin hangi evrelerden nasıl geçtiğini belgeler; ama aynı zamanda geçirdiği siyasi ve entelektüel “savrulmaların” tarihidir.  Keşke bir oturum da bu konuda düzenlenseydi.

1948 Türkiye İktisat Kongresi

Unutulan, iktisat yazınında adı sanı pek edilmeyen kongre 1948 yılında İstanbul Tüccar Derneği’nin öncülüğünde düzenlenen Türkiye İktisat Kongresi’dir. 1923 kongresinden 25 yıl sonra (22-27 Kasım 1948) toplandı. 1923 kongresi mutlak devletçi ekonomik sistemin temellerini atmıştı.1948 kongresi ise  özel sektör ağırlıklı, piyasa hedefli liberal devletçiliğin teorik ve pratik meselelerini tartıştı ve bir program önerisi ortaya koydu.

1948 kongresi bu yönüyle özel bir yere sahip; ama daha önemli yönü şu:  1923’ün mutlak devletçiliğiyle 1981 İkinci İzmir Kongresi (2-7 Kasım) nin serbest piyasacı gündemi arasında ilişki kuran kongredir. Oradan çıkan program ve kararlar milli-liberal karakteriyle dikkati çeker. 1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti’nin iktisat politikalarını kısa süreli de olsa, etkilemiştir.

Söz buraya gelmişken, siyasetçi ve iktisatçı Ahmet Hamdi Başar’ı (1897-1971) da anmalıyız. 1948 kongresinin gündeme getirilmesi ve düzenlenmesinde büyük emeği geçmiştir. Cumhuriyet kurucularının ekonomik sistem arayış ve tartışmalarına iktisatçı, düşünür, siyasetçi, örgütçü ve  eylemci kimliğiyle önemli katkılarda bulunmuştur.

Ahmet Hamdi Başar’ın politik iktisat çizgisi, Şevket Süreyya Aydemir, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Vedat Nedim Tör, Burhan Asaf Belge, İsmail Hakkı Tökin’in Kadro Dergisi çevresinde geliştirmeye çalıştıkları mutlak devletçi politik iktisada bir “üçüncü yol” önerisidir. Kadrocuların aksine, milli karakterli fakat Türkiye’yi özel sektörün katılımıyla  piyasa ekonomisine hazırlayacak “liberal devletçiliği” savunmuştur.

Bu arada, 1948 gibi unutulan bir kongre daha var: “Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti”nin öncülüğünde 22 Nisan 1930 tarihinde Ankara’da düzenlenen  Sanayi Kongresi. Milli sanayi nasıl inşa edilecek, bu mesele enine boyuna tartışılmış. Kongre raporları ve zabıtları Ankara Sanayi Odası tarafından 2008 yılında “tıpkı basım” olarak yayımlanmıştı. İlginçtir; 73 yıl sonra belgeler okunduğunda sanayinin bazı temel sorunları hâlâ gündemde.