Ücretten vergi almayan ülke: Şili (1)

Şaban KÜÇÜK - Partner, YMM Erdikler Bağımsız Denetim ve YMM AS

Her ülke şu veya bu şekilde vergi gelirlerini artırmak ve çeşitlendirmek ister. Mal, hizmet, kağıtlar, ücretler, hibe, lüks eşyalar, kurumlar ve kişiler...verginin çok fazla konusu var. Bir zamanlar Fransa’da pencere büyüklüğüne göre bile vergi alınırmış.

Modern kamu maliyeciliğinde dolaysız vergiler denilen ve kurumlardan veya şahıslardan alınan vergiler önemli bir yer tutuyor. İktisatta yer alan dört üretim faktöründen bir tanesi de ücret.

Ücret emek karşılığı kazanılan bir gelir unsuru ve yerine konulması en zor olanı. Günümüzde OECD üyesi ülkelerin tamamı ücretler üzerinden gelir vergisi almaktadır. Kimi ülkelerde merkezi idareye ek olarak yerel düzeyde de vergileme yapılıyor. Bunun yanında sosyal güvenlik primleri de ücrete ilişkin toplam yük içerisinde değerlendiriliyor ve ülkelerin işçilik maliyetlerine ilişkin önemli bir gösterge olarak karşımıza çıkıyor, literatürde buna “vergi takozu” deniliyor.

Asgari bir geçimi sağlayacak miktarda bir ücreti gelir vergisi ve benzeri kesintilerden istisna etmek sosyal ve siyasi sonuçları olduğu kadar bu maliyetin hangi sosyal kesimler üzerinde kaldığı açısından da önemli bir konudur. Özellikle kayıt dışı ekonomi ve istihdam, büyüme ve kalkınma sorunsalı ile baş etmeye çalışan ülkeler için bu daha da önemli bir konu olarak gündeme geliyor.

Asgari ücretin artırıldığı ve bu artışın kim tarafından finanse edileceğinin tartışıldığı bugünlerde konunun sadece bir asgari geçim ve yaşam düzeyi sağlayacak bir ücret olarak değil iktisadi ve sosyal bir mesele olarak ele alınması şart. Ülkeler ücretler üzerinden ödenen her türlü vergi, prim vs maliyete göre sınıflandırılıyor. Bu tasnif yeni yatırımlar için ayırt edici bir mahiyette. İşte bu noktada tüm bu maliyetlerin ölçülebilir ve karşılaştırılabilir olması gerekiyor.

2018 yılı için Asgari Ücret Tespit Komisyonu kararını açıkladı. Milli seviyede tek ve günlük olarak 67.65TL asgari ücret ödenmesi kararlaştırıldı. İşçi temsilcisi olarak Türk-İş bir işçinin gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını karşılamadığı gerekçesiyle karşı oy kullandı.

Peki asgari ücret üzerinden ülkemizde nasıl bir vergileme yapılıyor, gelir vergisi, damga vergisi, SGK payı, asgari geçim indirimi, vergileme yöntemi ve usulü açısından bakınca ve diğer ülkelerle karşılaştırınca nasıl bir durum karşımıza çıkıyor, detayları yazımızda:

Vergi takozu nedir?

Vergi takozu adından da anlaşılacağı üzere olumsuz bir kavramı çağrıştırıyor. OECD üyesi ülkelerde işverene maliyeti ile işçinin eline geçen arasındaki makas özel bir biçimde vergi takozu (tax wedge) olarak adlandırılmakta olup Avusturya, Belçika, Fransa, Almanya, Macaristan ve İtalya’da bu oran %50’den fazla veya yakındır.

Şili ve Meksika’da ise %20’nin altındadır. En yüksek %54 ile Belçika, en düşük ise %7 ile Şili’dir.

Türkiye ise %38,1 ile OECD ülkeleri arasında 18. sırada yer almaktadır. Türkiye 2000 yılında listede %40,4 ile daha yukarıda yer alıyordu. En son raporun yayımlandığı 2015 yılı karşılaştırılığında üye ülkelerden 20 tanesinde vergi takozu artarken, 14 tanesinde azalmıştır.

OECD ortalaması ise %36 olmuştur. Bu oran 2000 yılında %37 idi. Son iki yılda en büyük azalış Avusturya (%2.4) ve Belçika’da olmuştur. (%1.3)

OECD’de durum nasıl?

9 OECD üyesinde belli bir asgari ücret tamamen vergi dışı bırakılmıştır. Bunun dışında 20 ülkede ise belli bir limitte şahsi harcamanın ücret gelirinden düşülebilmesine imkân tanınmıştır. Kimi üye ülkelerde evlilik ve çocuk sahipliği ücretler üzerinden ödenen vergilerin miktarının belirlenmesinde önemlice bir rol oynamaktadır.

OECD üyesi ülkelerin tamamına yakını birden fazla gelir vergisi dilimine sahip olup artan oranlı bir vergilendirme rejimi uygulamaktadırlar. Ülkemizde de hâlihazırda %15-%35 arasında olup, kamu maliyesi literatüründe yer alan “ayırma kuramına” uygun olarak düzenlenmiş bulunan 4 farklı vergi oranı uygulanmaktadır.

Ücretler üzerinden alınan vergi ve benzeri gelirlerin mahiyeti

OECD üyesi ülkelerden 13 tanesi merkezi hükümet dışında yerel idareler seviyesinde de ücretler üzerinden vergi almaktadır. Yerel idarelerin aldığı bu vergiler en düşük Kore’de (%0,5) ve en yüksek İsveç’tedir (34,6%). Türkiye’de ücretler üzerinden yerel seviyede bir vergilendirme yapılmamaktadır. Sosyal güvenlik sistemine ise sosyal güvenlik primleri ile hem çalışanlar hem de işverenler katılmaktadır.

OECD üyesi ülkelerin tamamına yakınında çalışanlar sosyal güvenlik sistemine prim ödemesi yapmaktadır. OECD üyesi ülkelerden 2 tanesinde ise çalışanlardan herhangi bir sosyal güvenlik primi kesintisi de yapılmamaktadır. Bu ülkeler Avustralya ve Yeni Zelanda’dır.

OECD üyesi ülkelerin tamamına yakınında işverenler sosyal güvenlik sistemine prim ödemesi yapmaktadırlar. OECD üyesi ülkelerin sadece 3 tanesinde işverenler sosyal güvenlik primi yatırmamaktadır. Bu ülkeler Yeni Zelanda, Şili ve Danimarka’dır. Ücret üzerinden hiç gelir vergisi kesintisi yapmayan bir OECD ülkesi ise Şili’dir.2

Medeni durum ve çocuk sahipliğinin vergileme üzerindeki etkileri

Çoğu OECD üyesi ülkede çocuklu ve tek eşli çalışanlarla bekâr ve çocuksuzlar arasında ciddi bir vergi farkı bulunmaktadır. Asgari geçim indirimi, aile reisi beyanı, nakit yardımlar ve benzeri müesseselerle bu fark kimi OECD üyesi ülkelerde o derece yüksektir ki öğretide evlilik cezaları ve faydaları konusunda yapılmış çok sayıda bilimsel çalışma vardır.

Belçika, Almanya, ABD ve Yeni Zelanda bu farkın en yüksek olduğu ülkelerken bu farklılaştırmanın çok cüzi olduğu ülkeler ise Yunanistan, Türkiye ve Meksika’dır. Bu sosyal müesseseler ve gelir vergisi farklılaştırması sosyal devletin temel gereklerinden bir tanesi olarak değerlendirilmektedir.

Asgari ücretten alınan vergi kısa dönemde Türkiye’nin kamu maliyesine etkileri nedeniyle vazgeçilebilir bir gelir gibi görünmemektedir. Kayıt dışı ekonomi ve özellikle kayıt dışı istihdamın azaltılması ve bu konuda etkin bir mücadelenin ortaya konulması ile ücretler üzerinden alınan vergilerin sağlıklı bir şekilde değerlendirmesi yapılabilir.

----------
(1) Bu çalışmada büyük ölçüde OECD (2017), Taxing Wages 2017, OECD Publishing raporundan yararlanılmıştır.
(2) Şaban Küçük, Ücret gelirlerinin vergilendirilmesinde OECD/Türkiye karşılaştırması, Dünya Gazetesi, 11.07.2015.