Teşvik sistemi geleceği inşa etmeli

Gazete yazısı sınırlarının zorlaması nedeniyle parçalara bölerek üç yazıdır  "mekanizma tasarımı" konusundaki düşüncelerimizi  paylaşıyoruz. Paylaştığımız düşüncenin ana fikrini, "gerçekçi özendirme mekanizmaları oluşturursanız, maddi ve kültürel zenginlik üreterek refah yaratabilirsiniz" düşüncesi oluşturuyor.

Mekanizmalarla üretilmek istenen yarar ile karşılaşılabilir sorunları 10 ayrı noktada toparlayabiliriz: Üretimin özendirilmesi, üretimin niceliği kadar niteliğinin geliştirilmesi, sürdürülebilir rekabetin güven altına alınması, bölgesel gelişme farklarının azaltılması, öncü teknolojilere yatırım yapılarak gelişmelerden kopmamanın sağlanması gibi olumlu katkılarÖ Aşırı odaklanma yaratarak gereksiz kapasite ve teknik kullanımlara  kaynak bağlanması, kolaycılık yaratarak verimlilikten uzaklaşılması; yatırım konusu,yeri, teknoloji seçimi ve işletme dönemi rasyonel karar almadan uzaklaşma, ayrılan kaynak ile yaratılan sonuç arasında dengelerin kurulmaması, gözetim ve denetim eksikliğinin yarattığı sorumsuzluk gibi olumsuzluklar...

Ülkemizde yaklaşık yarım yüzyılı bulan teşvik uygulamalarının "üretim tabanı" yarattığı, ilk adım teknolojilerin aşılmasına katkı yaptığına daha önceki yazılarda değinildi. Bugün gelinen aşamada ağırlıklı olarak "üretimin niceliği kadar niteliğini de arttırmaya" odaklanmak gerekiyor. Daha yüksek katma değer yaratabilmek için, ürün ve üretim yöntemlerini geliştirerek, ileri-teknoloji katkısını artırma kritik eşiğine geldiğimiz de çok açık.

Mekan odaklı teşvikler

Birikim yeteneğini koruyarak, uzun dönemli geleceği güven altına almak için sürdürülebilir rekabet gücü yaratmamız gerekiyor. Rekabet gücü, önemli ölçüde  "dönüştürücü inovasyona"  dayanıyor. Ayrıca, teknolojinin yarattığı kalite homojenliği nedeniyle satışların  marka ve imaj eksenli bir etkinlik gerektirmesi, uluslar arası kabul görmüş markaların geliştirilmesini gündeme taşıyor.

Mekanizmalardan beklenen bir başka olumlu gelişme de, ülkelerin bölgeler arasındaki gelişme farkını azaltması. Belli bölgelere göç baskısının azaltılması. Bölgesel gelişme algısının aşırı değerlendirmesi, birçok ülkede anonsu kendinden büyük projelere ciddi kaynaklar ayrılmasına yol açıyor. Mekan-odaklı teşvikler ülkemizde de uzun süredir denenmekte, görece  geri kalmış bölgelere yapılan "pozitif ayrımcılık" ile denge yaratılmaya çalışılmaktadır. Mekan-odaklı teşviklerin  gelişmeye yakın bölgelerde daha büyük etki yaptığını, asıl geri kalmış bölgelerde yeterince etkili olmadığını uygulamalar çok sayıda örnekle kanıtlanabilir. Son teşvik uygulamalarının sonuçları, piyasa sisteminde eşit olmayan gelişme yasasının geçerliliğini  koruduğunu kanıtladı.

Mekanizmalar, entelektüel ve sistem kapasitesini geliştirmeye yönelik  Ar-Ge  çalışmalarını özendirerek, öncü teknolojilerden kopmamayı sağlama  stratejisinin araçları olarak da kullanılıyor.

Olumsuz etkiler de var..

Mekanizmaların olumlu etkileri kadar olumsuz etkilerine de değinmek gerekir: Teşvikler  sağlıklı bir envantere dayanmıyor, stratejik öncelikleri netleşmeyen kararlardan  besleniyorsa,  denetimsiz yatırımlarla aşırı kapasite ve gereksiz teknolojilere kaynak bağlanmasına yol açabilir. Sistemik araştırmalar yok ama, yürürlükteki teşvik sisteminin yarattığı gereksiz,anlamsız ve sonuç vermeyen çok sayıdaki yatırıma çok sayıda örnek verilebilir. Ün ve yem  üretim tesislerinde olduğu gibiÖ

Teşvik  araçları kullanılırken sınırlar, yetkiler ve sorumluluklar netleşmemiş, ödünsüz gözetim ve denetim fikri yaygınlaşmamışsa, yatırımlarda "başlangıç noktasına hassas bağlılık ilkesinin"  disiplini yerine "kolaycılık" egemen olmaktadır. Bu açıdan yaklaşılırsa, sistem yeniden yapılandırılırken, gözetim ve denetim süreci mutlaka açıklanmalı, yanlış yapanla, disiplinli çalışan arasında ayrımın yapılacağı  algısı egemen kılınmalı. Sistem daha proje değerlendirme aşamasında  gelişmeleri  disipline edecek bir altyapı  oluşturamazsa, kaynakları etkin kullanma düzeyi yükselmeyebilir. Teşvik sistemi, kolaycılığın, verimsizliğin ve kaynak israfına hiçbir şekilde fırsat kapısı olmamalıdır.

Teşvikler  projenin özelliklerine göre "zaman sınırını" net olarak belirleyerek, yatırım konusu seçimi, yatırım yerinin belirlenmesi, iş süreçleri ve işgücü profilleri, pazarlama ve satış örgütlenmesi konusunda sistem boşlukları yaratmamalıdır.Geçmiş uygulamalarda bütün bu sayılan alanlarda  çok sayıda olumsuz örneklere sahibiz.

Ayrılan kaynaklar ile yaratılan sonuç arasında fizibilite aşamasında ortaya konan taahhütlerin izlenerek,  sapmaların bedellerinin  ödeten gözetim ve denetim yapılmalı. Bugüne kadar, fizibilite değerleri ile yaratılan sonuç arasındaki sapmalar nedeniyle bedel ödetilmiş kaç teşvik belgesi olduğunu merak etme ve yanıtını bekleme hakkının tüm yurttaşlarda olduğuna inanıyorum.

Gerçekliği birlikte bulmalıyız..

Teşvikler çok önemli araçtır ama, gerekli disipline uymak koşulu ileÖYatırım öncesi araştırmalar, konu ve yer seçimleri, iş süreçlerini oluşturan makine donanım sağlamadaki sözleşmelerin hazırlanması, montaj ve üretime alma aşamasının sözleşmelere bağlanması, işletme döneminin  kalite ve üretkenliği ile ilgili  karşılıklı  bağlantılar sistemin  dikkatten kaçırmaması gereken  yönleri.

Howking'in deyimi ile gerçeklik yoktur; zihni modele göre gerçeklik vardır. Zihni modelin varsayımlarını değiştirirsiniz, gerçekliğiniz değişir. Mekanizma  tasarlamayla ilgili varsayımlarımı ve zihni modelimi açıkladımÖ Kifayetsiz  muhterislerin  kendini savunma yöntemleri olan "nokta analizi yok", "rakam yok" ,"genel ifadeler" vb. başka   savunma araçlarına başvuranlara dikkat edin. İkna edecek gerekçeler üretmeye bakalım.  Alıcı bir ruhla  gerekçeleri  ve uyarıları  dinlemeye, okumaya ve yazmaya hazır olmalımÖ

Yeni teşvik sistemi mekanda haksız rekabet yaratmamalıÖ Kayıtsız işlemleri azaltan önlemlere yer vermeli. İşbirliğini  özendirmeli. Piyasa yapıcısı kuruluşlarla ölçek yaratmayı, küçük ve orta elçeğin hız ve esnekliğini öne çıkaran kararlar içermeliÖ Mutlaka gözetim ve denetim mekanizmalarını işin başında tanımlamalıÖ Sistematik geri bildirimlerle açgözlülük ve sorumsuzluğa  fırsat vermemeliÖ Kimsenin teşvik sistemi aracılığı ile hak etmediğini almasının yollarını açmamalıÖ Gelecek inşa etme iddiası olan liderlerin önünü açmalıÖ