Soğan ithalatı, depo baskınları ve gerçekler

Yıllardır tarım yazıyoruz. Hiç bu kadar kolay yazı yazmamıştık. Soğan depolarına baskınlar yapılırken 23 Kasım 2018'de "Soğanın fiyatı, depolara baskın ve bazı gerçekler" başlığıyla bir analiz yapmıştık. O gün ne yazdıysak hepsi gerçek oldu. Fiyat artacak dedik, arttı. İthalata zemin hazırlanıyor, ithalat yapılabilir dedik. Soğan ithalatı için yüzde 49.5 olan gümrük vergisi 28 Şubat'a kadar sıfırlandı.

O günkü yazıyı biraz güncelleyerek ve özetleyerek paylaşıyoruz:

Kuru soğan fiyatının 5 liranın üzerine çıkmasından sonra, yapılan açıklamalar ve 2018 Kasım ayındaki depo baskınları deyim yerindeyse işi çığırından çıkardı. Medyada hemen her gün farklı bölgelerden baskın haberleri yer alıyordu. Narkotik polisinin uyuşturucu operasyonlarından sonra medyaya yansıyan haberler gibi, “yapılan baskın sonucu 30 ton soğan ele geçirildi” haberleri medyada geniş yer buluyor. Soğan neredeyse uyuşturucu ile eşdeğer görülmeye başlandı. Böyle giderse vatandaş evine soğan almaya korkacak.

En büyük üretici Çin, en büyük ithalatçı ABD

Birleşmiş Milletler Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, dünyada yılda ortalama 90 milyon ton kuru soğan üretiliyor. Bunun sadece 7 milyon tonu ticarete konu oluyor. Yani soğanın yüzde 90’dan fazlası üretilen ülkede tüketiliyor. En büyük üretici olan Çin’de 24 milyon ton soğan üretiliyor. En büyük ithalatçı ise, 735 bin tonla Amerika Birleşik Devletleri.

Türkiye soğanda kendine yeterli

Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 2017 yılında 2 milyon 131 bin ton olan kuru soğan üretimi, 2018’de 1 milyon 930 bin tona geriledi. Üretim yüzde 9.4 oranında düştü. Yıllık tüketimi 1.8 milyon ton civarında olan Türkiye, kendi kendine yeterli. Uygun koşullar olduğunda yılda ortalama 200 bin ton kuru soğan ihracatıyla dünyada ilk 6 ülke arasında yer alıyor.

Soğan depoda stoklanmak zorunda

Kuru soğan fiyatı bir yılda yüzde 184 artınca stoklar, depolardaki soğanlar gündeme geldi. Ankara başta olmak üzere birçok ilde soğan depolarına yönelik baskınlar yapılarak kamuoyuna teşhir edildi. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 21 Kasım 2018'de muhtarlarla buluşmasında yaptığı konuşmada şunları söyledi: "Patatesi stokluyorsunuz. Soğanı stokluyorsunuz, sebzeyi, meyveyi stokluyorsunuz. Bundan sonra aldığımız ihbarlar sebebiyle bütün bu stokların yapıldığı depoları basacağız. Kimse benim vatandaşıma, benim halkıma pahalı ürün yedirme hakkına sahip değil, bu böyle biline. Ondan sonra da ne diyorlar, hastalıklı, çürüdü. Ya sen çürüttün be. Sen hastalıklı hale getirdin. Bunlar havasız kalınca ne olacak, Tabii ki çürüyecek. Onun için asla taviz yok.”

Bu açıklama üzerine depolara yapılan baskınlar arttı. Depolardaki soğanlar suç aleti gibi sunulmaya başlandı. Soğanın depolanması, stoklanması yasak mı? Elbette değil. Ayrıca depolanması şart. Depolanmazsa sorun olur.

Turfanda soğan ve depo soğanı farklıdır

Türkiye’de turfanda ve depolanabilir olmak üzere iki tür soğan ekimi ve hasadı olur. Kısa gün soğanı olarak bilinen çeşitler Eylül-Ekim aylarında tarlaya ekilir. Mart-Nisan-Mayıs döneminde ise hasadı yapılır. Turfanda soğan olarak da bilinen kısa gün soğanı Mart-Nisan ayından Haziran-Temmuza kadar tüketilir. Yani uzun süreli depolanamaz.

Uzun gün soğanı olarak adlandırılan çeşitler ise Şubat- Mart-Nisan aylarında tarlaya ekilir. Temmuz-Ağustos-Eylül aylarında hasat edilerek depolanır. Ertesi yılın nisan ayına kadar tüketilir. Bu nedenle depolanması gerekiyor.

Depolardaki soğan neden çürüyor?

Uygun olmayan depolama koşulları nedeniyle her yıl soğanda yüzde 10-15 oranında çürüme olur. Ayrıca, nem ve küflenmeye bağlı hastalıklar da soğanı çürütür. Yanlış tohum seçimi, hasatta yapılan hatalar, iklim değişikliğine bağlı olarak hasat döneminde yoğun yağış olması soğandaki çürümeyi bu yıl iki kat artırdı.

Rekor fiyat artışının çiftçiye yararı yok

Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 2017'de ortalama 1 lira 47 kuruş olan kuru soğan fiyatı, 2018'de yüzde 184 artışla ortalama 4 lira 18 kuruş oldu. 2018'in zam şampiyonu olan kuru soğan şu anda depolarda toptan 3.5 liradan satılırken tüketiciye 6-7 liradan satılıyor.

Kuru soğan fiyatındaki artışın çiftçiye bir yararı yok. Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü verilerine göre son 5 yılda çiftçi kuru soğanın kilosunu ortalama 51 ile 73 kuruştan sattı. Artan rekor fiyatın çiftçiye hiç bir yararı yok. Çünkü üreticide ürün yok. Soğan tüccarın elinde.

İthalat nereden yapılacak?

Soğan depolarına yapılan baskın nedeniyle piyasaya soğan arzında azda olsa bir artış oldu. Buna bağlı olarak fiyat 20 kuruş civarında düştü. Fakat çözüm olmadı. Üretimdeki düşüş ve çürüme nedeniyle soğan fiyatı tekrar artarak 7 liraya kadar yükseldi.

Yerel seçim öncesinde soğan fiyatının artmasını istemeyen Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın, ithalat için talimat verebileceğini yazmıştık. İşte o gün yazdığımız ithalat adımı dün atıldı. Resmi Gazete'de yayımlanan Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kuru soğanda yüzde 49.5 olan gümrük vergisi 28 Şubat 2019'a kadar sıfırlanarak ithalat kapısı açıldı.

Kuru soğan ithalatının Kazakistan ve Azerbaycan'dan yapılması için çalışmalar yapılıyor. Özellikle Kazakistan'da kilosu 50-60 kuruş olan kuru soğanın Türkiye'ye maliyeti 1.5-2 lira olması bekleniyor. Depolardaki soğan 3.5 lira olduğu dikkate alındığında ithal soğan ile fiyat biraz düşürülebilir.

Özetle kuru soğanda yaşanan sorunlar ve fiyattaki artış depolara yapılan baskınlarla, ithalatla çözülemez. Çözüm ithalat değil, planlı ve sağlıklı üretim olduğu unutulmamalı. Üreticiyi destekleyen, piyasayı düzenleyen, tüketiciyi koruyan politikalara ihtiyaç var.