Siyasal inovasyon: Vatandaş Jürisi
Kanadalı psikolog Laurence Peter'in "Peter İlkesi" diye bilinen, işletme yönetiminde buruk bir tebessümle değerlendirilen hipotezine göre, her görev, o görevin gereklerini zaman içinde yerine getiremeyecek bir kişi tarafından doldurulur. Çünkü, her görevlinin bir kişisel yetersizlik düzeyi vardır. Sürekli olarak o düzeye doğru ilerler. Bunun doğuracağı olumsuz sonuçları engellemek için kişiler, yükselme isteklerinden vazgeçmeyi akıl etmelidir. Çünkü insan, "bir" işi belki iyi yapabilir, ama yükseldikçe, üstleneceği yeni sorumluluklarla "her" işi iyi yapamaz.
Seçime kur'a desteği
Peter, bu "ilkenin" her türlü (?) işyönetimi ortamında geçerli olduğunu, esprili bir dille anlattığı kitaplarında savundu. İlke, Angloamerikan iş yapma kültüründen doğan Murphy Yasası, Dilbert İlkesi, Parkinson Yasası, Dunning-Kruger Hipotezi, Catch-22 gibi kavramlarla akraba oldu. Peter İlkesi, ilk yayınlandığı 1969'dan bu yana Türkçe dahil 40 dile çevrildi. Bugün Google Scholar'da bu konuda 1.6 milyon kitap ve makaleye atıf var. Bu kabarık listeye 5 İtalyan ekonomi, fizik, sosyoloji hocasının ortak makalesi de ekli. Alessandro Pluchino ve ekibi, Peter İlkesi'ni demokrasinin olmazsa olmazı politikacılar ve genel seçim sistemleri çerçevesinde incelediler. Olasılık hesaplarına, yöneylem araştırmasına dayalı sonuçları Physica A adlı akademik dergide "Kur'a ile seçilmiş milletvekilleri parlamento verimliliğini nasıl artırır?" başlığıyla yayınladılar. Bu sıradışı makaleye yer veren bilimsel dergi; fizik, bilişim bilimleri, oyun teorisi, dinamik sistemler gibi konularda yayınlarıyla tanınıyor.
Müzakereci demokrasi
İtalyan bilimcilerin aklında, Eski Çağ'da Venedik Cumhuriyeti'nde devlet başkanının uzun bir dizi kur'a sonucu elene elene yapılan seçimi olsa gerek. Çünkü bu zahmetli ama olabilecek en adil seçim sisteminde kimseden kimseye hak geçmiyordu. Sistem, farklı versiyonlarla Antik Atina, Cenova, Bologna, Parma gibi şehirlerin yönetiminde, ayrıca İsviçre'de kullanılmıştı. Angloamerikan hukuk sitemindeki jüri seçimi de aynı ilkeye dayanır: Esas ve yedek üyeler seçmen listesinden kur'a ile seçilir. Yargılama sırasında, sanık hakkındaki hüküme jüri varır. Hakim, hakem gibi davranır. Doğrudan yargılamaya, sorguya, tartışmaya katılamaz. Sadece, jüri üyelerinin konuyu daha iyi anlamalarını sağlamak amacıyla aydınlatıcı sorular sorabilir.
Kaç bağımsız gerekli?
Beş İtalyan bilimcinin, demokrasiyi ve parlamentoyu güçlendirmeyi amaçlayan matematik modeli özetle: İki veya daha çok parti seçime girer, üyeleri milletvekili seçilir. Bunlardan ayrı olarak hiç bir partiden olmayan bağımsız kişiler de kur'a ile milletvekili seçilir. Bunlar, her iki veya daha fazla partiyi, ülkenin temel çıkarları doğrultusunda, siyaset üstü bir tavırla etkileyebilir. Demokrasi, müzakereci bir nitelik kazanır. Bir Zihni Sinir "Procesi" gibi görünen, ama bilimsel temele oturan bu yenilikçi öneriye göre acaba parlamentonun etkin çalışması için kaç bağımsıza gerek var? En kısa cevap: Hangi partinin sandalye sayısı yüksekse, o kadar sayıda bağımsıza...
Vatandaş katılımcılığı
Partisiz milletvekili fikrine hükümetler soğuk ama bu kavrama yaklaşan bazı uygulamalar var. Örneğin ABD'de Vatandaş Jürisi, seçmen listesinden kur'a ile seçilenlerin bir konuyu müzakere etmek amacıyla toplanarak kamu görevi yapmaları anlamına... Almanya'dakine Planungszelle/ Bürgerforum (Planlama Hücresi/Vatandaş Forumu) deniliyor. Fransa'da Hulot Vakfı, "bağımsız" üyelerden oluşacak üçüncü bir yasama meclisi öneriyor. Fransız Sosyalist Partisi'ne yakın Jean Jaurès Vakfı değerlendiriyor. Solcu ATTAC Platformu hatta senato "yerine" bağımsızlar seçilsin diyor. Almanya'da daha gerçekçi bir Sosyal Şehir uygulaması, mahalle bazında katılımcılığı, yönetişimi teşvik ediyor. Örnekler çok... Konuyu uzatmak, ayrıntılara girmek burada mümkün değil. Ama bu özet dahi seçmenin seçime %100 katılmasını sağlamayı amaçlayan girişimlerin, bazı ülkelerde tartışıldığının göstergesi. Acaba bu fikirler, demokrasiye katılıma yarar mı?