‘Sıkı para’ üretimi kıstı, tüketim tam gaz

Yeni ekonomi yönetimi ta­rafından geçen yıl tem­muzda uygulamaya ko­nulan ekonomik program kap­samındaki parasal sıkılaştırma önlemlerinin etkisiyle üretimde kan kaybı giderek kronikleşir­ken, tüketimde ise özellikle son üç ayda gözle görülür bir canlan­ma yaşanıyor.

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) perakende satış hacim endeksinin ekim ayı sonuçları­nı açıkladı. Gelir İdaresi Başkan­lığı’na KDV beyannamesi veren bütün girişimlerin dahil olduğu ve perakende ticaret sektörün­de farklı tür ve büyüklükteki gi­rişimlerin satışlarını her ay dü­zenli olarak ölçen bu endeksin “takvim etkisinden arındırıl­mış” serisine göre ekim itibarıy­la son bir yılda yüzde 15 oranın­da artış yaşandı. TÜİK’in önceki gün açıkladığı verilere göre sana­yi üretimi ise ekimde yıllık bazda yüzde 3,1 gerilemişti.

Program dönemindeki gelişme

Yeni ekonomik program dö­nemindeki değişimi görmek için endekslerin Haziran 2023 sonu düzeyleri baz alındığında, o ta­rihten bu yılın ekim sonuna ka­dar olan dönemde sanayi üre­timinin hacminde yüzde 2,3 düşüş, perakende satışların hac­minde ise yüzde 12 artış olduğu belirlendi.

Haziran 2023 itibarıyla yıllık artışı yüzde 30,8 olan peraken­de satışlar, program döneminde görece hız kesmekle birlikte bu yıl mayısa kadar çift haneli yıllık artışlarını sürdürdü. Perakende satışlarda bu yıl mayıs-temmuz döneminde görece hız kesen ar­tışlar, izleyen dönemde yerini yeniden çift haneli artışlara bı­raktı. Yıllık bazda ağustosta yüz­de 13,9 artan perakende satışlar, eylülde yüzde 16,4 ve ekimde de yüzde 15’le canlılığını sürdürdü.

Sanayi üretiminde ise progra­mın ilk ayı olan Temmuz 2023’te yüzde 8,2 olan yıllık artış oranı bu yıl ocakta yüzde 1,3’e kadar düştü. Geçen yılın şubat ayında­ki büyük depremler dolayısıyla yaşanan sert düşüşün baz etki­siyle bu yıl aynı ayda yüzde 11,1 oranında arızi bir artış yaşandı. Martta da yüzde 4,6 artan sana­yi üretimi, baz etkisi geçince ni­sanda yüzde 0,7 ile düşüşe geçti. Mayısta yüzde 0,1 artışla yerin­de sayan sanayi üretimi, haziran­da yüzde 5, temmuzda yüzde 3,9, ağustosta yüzde 5,2, eylülde yüz­de 2,3 ve ekimde yüzde 3,1 olmak üzere son beş ayda ise kesintisiz düşüş süreci yaşadı.

Üretim-tüketim makası

Takvim etkisinden arındı­rılmış perakende satış ve sana­yi üretim hacim endekslerinin Haziran 2023 değeri 100 kabul edilirse, bu yılın ekim ayında pe­rakende satışların hacmi 112’ye yükselirken, sanayi üretiminin hacmi ise 97,7’ye geriledi. Baş­ka deyişle sanayi üretimi zaten performansının düşük olduğu parasal sıkılaştırma öncesi dü­zeyinin de altına indi, peraken­de tüketim ise çok daha yüksek bir düzeye ulaştı.

Program döneminde aylar itibarıyla iniş ve çıkış bazın­da genelde paralel seyir izle­yen üretim-tüketim makasının bu yıl marttan sonraki dönem­de perakende satışlarda yukarı, sanayi üretiminde aşağı yönlü seyir güçlendi ve makas tüke­tim lehine giderek açıldı. Son beş ayda belirginleşen bu seyir­le, başlangıçta 100 kabul edilen değere göre perakende satış­lar ve sanayi üretimi endeksle­ri arasında ekim itibarıyla 15,3 puanlık fark oluştu.

Tekstil ve akaryakıt tüketiminde düşüş

Parasal sıkılaştırmanın 17 ay­lık uygulama döneminde sanayi­de kan kaybı artarken, perakende satışlar; tekstil, giyim, ayakka­bı ile akaryakıtta geriledi, diğer harcama gruplarında ve toplam­da yüksek oranlı artışlar yaşandı.

Haziran 2023-Ekim 2024 endekslerinin karşılaştırma­sına göre en büyük artış yüzde 48,7 ile bilgisayar, bilgisayar do­nanım ve yazılımı, kitap, ileti­şim aygıtları gibi ürünlerin yer aldığı harcama grubunda ya­şandı. Bu dönemde posta yo­luyla veya internet üzerinden yapılan perakende satışların hacmi yüzde 28, gıda dışı ürün­ler harcama grubunda satışlar yüzde 18,1, eczacılık ürünleri, tıbbi ve ortopedik ürünler, koz­metik ve kişisel bakım malze­meleri grubundaki yüzde 17,1 ve toplam tüketimde en fazla ağırlığa sahip olan gıda, içecek ve tütün grubundaki satışların hacmi de yüzde 8,3 arttı.

Ekim 2024 itibarıyla perakende sa­tış hacmi Haziran 2023 düze­yine göre tekstil, giyim ve ayak­kabı grubunda yüzde 12,2, oto­motiv yakıtında yüzde 6, ses ve görüntü cihazları, hırdavat, bo­ya ve cam, elektrikli ev aletleri, mobilya grubunda da yüzde 0,4 oranında geriledi. Ancak son bir yıl itibarıyla bakıldığında ise söz konusu üç harcama gru­bunda da satışlarda artış oldu­ğu belirlendi.

Üretim düşerken tüketim neden artıyor?

Parasal sıkılaştırma kapsamında kredi faizlerinin aşırı yükselmesi, krediye ulaşımın zorlaşması, sanayi firmalarının çoğunluğunu oluşturan KOBİ’lerin, üretim, tedarik ve satış sorunları ile birlikte ciddi finansal sorunlar yaşaması sanayi üretimindeki düşüşte etkili oluyor. Ayrıca yüksek TL faizlerin cazibesinin, kaynakların üretimde kullanılmak yerine TL faiz getirili enstrümanlarda tutmayı teşvik etmesi ve ihracatçı sanayicilerin TL’de değerlenme nedeniyle dış pazarda rekabet güçlerinin zayıflaması ve pazar daralması da üretim hacmini düşürüyor.

Tüketim artışında ise “enflasyon ataleti” başlıca faktörü oluşturuyor. Dezenflasyon beklentilerinde artış olmaması, tersine ürünlerin daha da pahalanacağı düşüncesi yurttaşların tüketim davranışına yansıyor. Bu faktör talebi öne çekiyor. Bunun yanında altı aylık dönemlerdeki maaş artışlarının da tüketim talebini öne çekmede rolü bulunuyor. Tüketicilerin net gelirindeki artışın tüketimi artırıcı etkisine “marjinal tüketim eğilimi” deniyor. Bilinen zam dönemleri fiyatların sürekli artacağı beklentisi ile birleşince tüketimin öne çekilmesi eğilimi gözleniyor.