Serbest meslek kazancı ve kayıt-belge düzeni
Gelir Vergisi Kanunu’muzun 2'nci maddesinde sayılan yedi gelir unsurundan ticari kazançlar, zirai kazançlar ve serbest meslek kazançlarının belirlenmesi, kanunlarla belirlenmiş istisnalar hariç, defter tutulması ve belge düzenini gerektirir. Serbest meslek faaliyetlerinin icra edilmesinden doğan serbest meslek kazançlarının belirlenmesi ile ilgili defter ve belgeler bazı farklılıklar gösterir. Bu gün yazımızda serbest meslek kazancı ile ilgili defter kayıt ve belgeler üzerinde duracağız.
Serbest meslek faaliyeti ve serbest meslek kazancı
Serbest meslek faaliyeti, sermayeden ziyade şahsi mesaiye, ilmi veya mesleki bilgiye veya ihtisasa dayanan ve ticari niteliği olmayan işlerin işverene bağlı olmaksızın şahsi sorumluluk altında kendi nam ve hesabına yapılmasıdır. Her türlü serbest meslek faaliyetinden doğan kazançlar serbest meslek kazancıdır. Tahkim işleri dolayısıyla hakemlerin aldıkları ücretler ile kollektif, adi komandit ve adi şirketler tarafından yapılan serbest meslek faaliyeti neticesinde doğan kazançlar da serbest meslek kazancıdır.
Serbest meslek faaliyetinin bir işverene tabi olarak yapılması halinde, elde edilen gelir ücret geliridir.
Serbest meslek erbabında defter tutma
►Serbest meslek kazanç defteri
Vergiden muaf olmayan serbest meslek erbabı bir kazanç defteri tasdik ettirmek ve tutmak durumundadır. Sürekli olarak serbest meslek faaliyetinde bulunan ve muaf olmayan bütün mükelleflerin kazanç defterini tutması gerekir.
Serbest meslek kazancının istisna edilmiş olması defter tutma zorunluluğunu ortadan kaldırmaz. Zira defter tutmaktan istisna edilenler sadece vergiden muaf esnaftır. Dolayısıyla Gelir Vergisi Kanunu'nun 18'inci maddesi çerçevesinde elde edilen kazançlar için de, bu kazancın süreklilik arz eden bir faaliyetten elde edilmiş olması şartıyla, serbest meslek defterinin tutulması gerekir.
Esas itibariyle serbest meslek kazanç defteri işletme hesabı defterine benzemektedir. Sol tarafına giderler sağ tarafına gelirler yazılır.
Defterin gider tarafına ,yapılan giderlerin nevi ile yapıldığı tarih ve hasılat tarafına ise ücretin alındığı tarih ve miktarı ile kimden alındığı yazılır.(VUK Madde:210)
Serbest meslek kazancında elde etme tahsilata bağlanmış olduğu için bu deftere alacaklar ve borçlar kaydedilmez. Ayrıca gelecek hesap dönemlerine ilişkin olarak ödense bile, yapılan tüm ödemeler aynı deftere gider kaydedilir ve aktifleştirilmez.
Serbest meslek erbabı, işlerinde bir yıldan fazla kullandıkları ve amortismana tabi tuttukları tesisat ve demirbaş eşyanın kıymetleri ile amortismanlarını amortisman defterinde yada amortisman listeleri şeklinde tutulan amortisman kayıtlarında gösterirler.
Adi ortaklık olarak faaliyette bulunan serbest meslek erbabının ayrı ayrı defter tutmaları gerekmez. Bunlar adi ortaklık olarak ortak bir defter tasdik ettirip tutabilirler.
Hekimler diledikleri takdirde serbest meslek kazanç defterinde bulunması gereken bilgileri protokol defterinde göstermek şartıyla ayrı kazanç defteri tutmayabilirler.
Noterlerin, noterlik görevini ifa edenlerin ve borsa acentelerinin resmi defterleri ‘’kazanç defteri’’ yerine geçer.
Serbest meslek kazanç defterine muamelelerin günü gününe kaydedilmesi gereği göz önünde tutulmalıdır.
►Serbest meslek makbuzları
Serbest meslek faaliyetinde bulunan kişiler mesleki faaliyetlerine ilişkin her türlü tahsilatları için iki nüsha serbest meslek makbuzu düzenlemek ve bir nüshasını müşteriye vermek, müşteri de bu makbuzu istemek ve almak mecburiyetindedir. Ancak, Gelir Vergisi Kanunu’nun 66'ncı maddesine göre vergiden muaf olan serbest meslek erbabı ile arızi olarak mesleki faaliyette bulunanların serbest meslek makbuzu düzenlemeleri gerekmez.
Gelir Vergisi Kanunu’nun 18'inci maddesinde sayılan faaliyetlerle uğraşan ve eserlerini aynı kanunun 94'üncü maddesinde sayılan kişilere teslim edenlerin de makbuz düzenleme zorunluluğu bulunmamaktadır.
►Serbest meslek makbuzu düzenlenmesinde özellikleri
Serbest meslek makbuzları da faturalarda olduğu gibi seri ve sıra numaraları dahilinde teselsül ettirilir. Serbest meslek makbuzunda aşağıda yer verilen özellikler dikkat çekmektedir.
►Makbuz tahsilattan sonra düzenlenir
Ticari faaliyetlerde faturaların en geç malın teslimi veya hizmetin ifasından itibaren 7 gün içinde düzenlenmesi gerekir. Dolayısıyla fatura düzenleyecekler malın veya hizmetin bedelinin tahsilini bekleyemez. Ayrıca mal teslim edilmeden veya hizmet yapılmadan da fatura düzenlenebilir.
Serbest meslek faaliyetinde ise müşteriden hizmetin karşılığı olan bedel tahsil edildiğinde serbest meslek makbuzu düzenlenir.
Bu ayrımın asıl sebebi serbest meslek faaliyeti ile ticari faaliyette, elde etmenin farklı ölçülere bağlanmış olmasıdır. Serbest meslek faaliyetinde gelirin elde edilmesinde tahsil esası kabul edilirken ticari faaliyette gelirin tahakkuk etmesi yeterli bulunmaktadır. Dolayısıyla serbest meslek makbuzunun düzenlenmiş olması gelirin elde edildiğini gösterirken faturanın düzenlenmesi halinde gelir elde edilmemiş olabilir.
►Müşterinin makbuzu istemek ve almak zorunluğu
Vergi Usul Kanunu’nun 236'ncı maddesine göre, serbest meslek erbabının makbuz düzenleme mecburiyeti yanında müşteri de bu makbuzu istemek ve almak zorundadır.
Serbest meslek erbabından hizmet alan kişilerin bu hizmeti vergiye tabi bir faaliyet nedeniyle ya da şahsi ihtiyaçları dolayısıyla almış olmasının bir önemi yoktur.
►Serbest meslek erbabının demirbaşlarını satması
Serbest meslek erbabının işinde kullandığı demirbaşlarını satması halinde düzenlenecek belge fatura mı serbest meslek makbuzu mu olacaktır? Fatura düzenlenmesi ayrıca fatura bastırması gerekir ki bu hem fatura hem de serbest meslek makbuzu bastırılması gereğini ortaya çıkarır. Bu durum faaliyetin tabiatına uygun değildir.
Demirbaş satışlarında da serbest meslek makbuzu düzenlenmesi daha uygundur. Gelir idaresi özelgelerinde bu görüşü ifade etmiştir.
Serbest meslek erbabı
Serbest meslek faaliyetini mutat meslek halinde ifa edenler, serbest meslek erbabıdır. Buna göre, kendi nam ve hesabına, mutat meslek halinde faaliyette bulunan; avukat, doktor, diş hekimi, veteriner hekim, mimar, mühendis, müşavir, serbest muhasebeci mali müşavir, yeminli mali müşavir, danışman, ressam, yazar, bestekar, kimyager, noter, serbest öğretmen, artist, menajer, senarist, yönetmen, ebe, sünnetçi, arzuhalci, rehber ve sağlık memuru vb. kişiler serbest meslek erbabıdır.
Ayrıca, aşağıda yer alan işleri yapanlar da serbest meslek erbabı sayılmaktadırlar.
• Gümrük komisyoncuları, bilumum borsa ajan ve acenteleri, noterler, noterlik görevini ifa ile mükellef olanlar,
• Bizzat serbest meslek erbabı tarifine girmemekle beraber serbest meslek erbabını bir araya getirerek teşkilat kurmak veya bunlara sermaye temin etmek suretiyle veya sair suretlerle serbest meslek kazancından hisse alanlar,
• Dava vekilleri, müşavirler, kurumlar ve tüccarlarla serbest meslek erbabının ticarî ve meslekî işlerini takip edenler ve konser veren müzik sanatçıları,
• Vergi Usul Kanunu’nun 155'inci maddesinde belirtilen şartlardan en az ikisini taşıyan ebe, sünnetçi, sağlık memuru, arzuhalci, rehber gibi mesleki faaliyette bulunanlar,
• Serbest meslek faaliyetinde bulunan kollektif ve adi şirketlerde bunların ortakları, adi komandit şirketlerde komandite ortaklar.