Şeker sektörünün dünyada ve Türkiye’deki durumu

Ülkemizde şeker terimi genel olarak pancar şekeri ve nişasta bazlı şeker için, tatlandırıcı ifadesi ise kalori değeri olmayan alternatif tatlandırıcılar için kullanılsa da dünya ise tatlandırıcı denildiğinde tatlılık veren her çeşit madde, şeker denildiğinde ise sadece pancar ya da kamıştan elde edilen kristal beyaz şeker (sakaroz) akıllara gelmektedir. Dünya toplam şeker üretiminin %77’si kamıştan, %23’si pancardan elde edilmektedir. Borsada şeker fiyatları ticarete hâkim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Kamış ve pancardan elde edilen şekerler arasında kalite bakımından bir farklılık bulunmamakta. Ancak, sadece tropik ve alt tropik bölgelerde yetiştirilebilen şeker kamışının şeker pancarına kıyasla daha düşük maliyetle üretilmesi, işleme maliyetlerinin düşüklüğü gibi nedenlerle kamıştan elde edilen şekerin maliyeti pancara göre daha düşük. Ülkemizinde bulunduğu coğrafya gereği Avrupa Birliği üyeleri, Rusya, Ukrayna gibi ülkeler şekeri pancardan; Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Japonya, Çin gibi ülkeler hem pancardan hem kamıştan; Brezilya, Hindistan, Meksika, Tayland, Avustralya başta olmak üzere birçok ülke kamıştan üretmekte.

Ülkemiz dünya pancar şekeri üretiminde yaklaşık %7 paya sahip. Rusya, ABD, Fransa ve Almanya’nın ardından 5. sırada yer alıyor.

Türkiye’nin ilk ortaklık yapısıyla ile kurulan şeker fabrikası Uşak Şeker Fabrikası, ilk üretime geçen fabrika ise Kırklareli’nde bulunan Alpulu Şeker Fabrikasıdır (Kasım 1926). Hala hazırda şeker üretiminin %55 kısmı devlete ait şeker fabrikalarında yapılmakta. Şu an kurulu üretim kapasitesi ile ilgili en fazla üretim özel sektörün (pancar kooperatifleri) elinde bulunan Konya Çumra ve Yozgat Boğazlıyan şeker fabrikalarıdır. Ülkemizde 33 tane şeker fabrikası bulunmakta 25 tanesi devlet tarafından işletilmekte, devlet bünyesinde yer alan 25 şeker fabrikasının pancar işleme kapasiteleri günlük 1750-7750 ton arasında değişmektedir, toplam nominal günlük pancar işleme kapasitesi 104 bin 550 ton ve yılda üretebileceği şeker miktarı 2 milyon 036 bin tondur. Türkiye toplam üretim kapasitesi 3.1 milyon ton civarındadır.

Hâlâ hazırda devlet tarafından üretilen şeker maliyetleri yüksek ve piyasa hakimiyeti elinde olduğu için ton fiyatları 900 dolar ile dünya ortalamasının yaklaşık iki katı seviyededir.

Türkiye 2017 yılı şeker ihtiyacı 2,7 milyon tondur. Bunun %10'luk kısmı nişasta bazlı şekere ayrılmıştır. Bakanlar Kurulu kararı ile bu oran en fazla %15 e çıkarılabilir. 2015 yılında bu artış Bakanlar Kurulu kararı ile %30 olmuştur. Kurulu bulunan toplam kapasitenin yaklaşık %50'si atıl durumdadır. 2001 yılında yapılan düzenleme ile pancar üretimine kota konmuştur. Konulan kota 3 ana başlıkla adlandırılmakta.

1) A kotası: Yurt içi talebe göre üretilen ve pazarlama yılı içinde iç pazara verilebilen şeker miktarını,

2) B kotası: A kotasının belli bir oranına tekabül eden ve güvenlik/fiyat politikası payı için bulundurulmak üzere üretilen şeker miktarını,

3) C şekeri: A ve B kotaları dışında üretilen ve yurt içinde pazarlanamayan şeker ile işlenmek üzere ihraç kaydıyla temin edilen ham ve beyaz şekeri,

C kotası şeker üretimi yurt dışına satılmak kaydıyla serbesttir. Maliyet açısından bakıldığında şeker pancarından elde edilen beyaz şeker ile dünyada büyük çoğunlukla şeker kamışından üretilen şeker ile rekabet etme şansı bulunmamakta.

Pancardan elde edilen ile kamışından elde edilen şeker maliyeti arasında yaklaşık %80 ile 90 arasında fark oluşmaktadır. Bu bağlamda bakıldığında fiyat olarak ihracat yapma şansı kalmamaktadır.

Dünya üzerinde şeker fiyatları yıllara göre değişmekle birlikte genel olarak ton fiyatı 400-500 dolar arasında oluşmakta. 2017 yılında dünya da oluşan şekerin ton fiyatı 433 dolar civarındadır. Ülkemizde ise 2017 yılı için ton fiyatı yaklaşık olarak 800-850 dolar civarında seyretmektedir.

Türkiye gündeminden düşmeyen yabancı firmaların Türkiye'de üretmiş olduğu nişasta bazlı şeker üretimi için yapılan değerlendirmeye göre;

Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliği’nde 16.05.2009 tarihinde yapılan değişiklikle yurt içine arz edilecek olan NBŞ üretiminde yerli mısır kullanılması şartı getirilmiş olup, son pazarlama yılında yurt içine arz edilen NBŞ üretimi için gerekli mısırın tamamı yurt içinden temin edilmiştir.

Yıllık üretim kapasite 1 milyon ton olmasına rağmen yaklaşık %25'lik bir kapasitesi kullanılmaktadır.

Yıllara göre oluşan satış fiyatları (kg/TL)
SEZON Pancar bazlı şeker Mısır bazlı şeker
2011/2012 1,93 1,37
2012/2013 2,11 1,47
2013/2014 2,33 1,57
2014/2015 2,52 1,74
2015/2016 2,70 1,87
2016-2017 3,01 -

- Sürekli olarak gündeme gelen yurtdışından şeker ithal ediliyor tezi doğru değildir. Ama kaçak olarak getirilip kullanılan ve satılanlar bu anlamda sistem dışı olarak kabul edilmektedir. Yurt dışından ithal edilecek şeker için gümrük vergisi, navlun bedeli hariç %135 olarak uygulanmaktadır.

- Şeker üretiminde maliyetin %75’i hammadde maliyetidir. Ülkemizdeki hammadde maliyeti ise Avrupa ülkelerinden %30 daha yüksektir.

AB’de toplam pancar şekeri üretimi kotasının %71’i, 5 adet firmaya ait olmakla birlikte, toplam üretimin %75’i kooperatifler kanalıyla gerçekleştirilmektedir. AB’deki toplam pancar üreticilerinin (154 bin) %65’i (100 bin) pancar kooperatiflerine üyesidir.

Yine bu şirketlerden ilk 6’sı AB’nin mevcut kota dışı şeker üretiminin %93’ünü temin etmektedir. Bu da iç pazarda gıda dışı olarak çeşitli sanayilerde ve ihraç amaçlı olarak kullanılan şekere tekabül etmektedir.

ABD’de ise 25 milyon ton pancardan 4,6 milyon ton pancar şekeri üretilmekte olup bu üretimin %100’ü kooperatifler ve üyesi olduğu 11 bin üretici kanalıyla yapılmaktadır.

AB’de kotalı olarak üretilen NBŞ’nin (720 bin 441 ton) toplam üretimdeki oranı ise %5,16’dır. Ülkemizde bu oran %10 ve her yıl Bakanlar Kurulu kararı ile %50 arttırılarak %15’ler seviyesine getirilmektedir. Bu da 3 katına yakın bir orandır.

Asıl tartışma konumuz şeker pancarı üretiminde verimlilik artışını nasıl sağlayacağımız olmalıdır. AB ülkelerinde toplam üretimi gerçekleştiren çiftçi sayısı 154 bin, ABD'de 11 bin, ülkemizde ise yaklaşık olarak 2002 yılında 500 bin çiftçi üretim gerçekleştirirken şu an bu sayı 105 bin çiftçi tarafından üretim gerçekleştirilmektedir.

AB'de 15,8 milyon, ABD’de 4,6 milyon, ülkemizde ise 2,7 milyon ton şeker üretilmektedir. Son yıllarda ülkemizde ciddi oranda verimlilik artışı sağlanılmaya başlanmıştır. Ama yeterli değildir.

KAYNAKLAR:
http://www.turkseker.gov.tr/sektor_raporu_2017.pdf
http://www.sugaronline.com/
https://www.lmc.co.uk/Sugar_and_Sweeteners-Reports
http://www.nud.org.tr/duenyada-eker