Ortadoğu ve petrol
Geniş Ortadoğu kısmen ateş hattında; protestolar, çatışmalar, kontrollü olmasına çalışılan kısmi ve/veya şekli rejim değişiklikleri gündemde. Dünya petrol arzının yüzde 2'sine denk düşen Libya petrolü tek başına hemen sorun olmayabilirdi. Ancak bulaşıcılık göstereceği kaygısıyla petrol fiyatları sert biçimde yükseldi; volatilite artabilir. Peki petrol fiyatı (Brent diyelim çünkü WTI ile Brent arasında spread son zamanlarda açıldı) 130 dolarlarda dengelenebilir mi? Kalıcı olarak -mesela birkaç ay için- o seviyede seyredebilir mi? Texas ham petrolü neden Brent tipi petrol fiyatları yükselmeye başladıktan hayli sonra duruma adapte oldu? Bir ekonomi politik senaryosu sunalım.
Petrol fiyatlarının artışı altına bağlı olmaktan çıkan ve dalgalanmaya bırakılan doların uluslararası likidite arzını sağlam "fiziksel" bir temele bağlama arzusuna bağlanabilir. Belki de bir dönem, petrol fiyatlarıyla dolar arasında sağlam bir ilişki olduğu varsayımıyla, bir tür bi-metalik sistem benzeri olarak dolar-petrol çiftinin işlediğini düşünebiliriz. Petrodolarların genellikle ABD sistemine geri dönmesi de petrol krizinin ayrı bir sonucu oldu. Objektif olarak bu şokların Avrupa karşısında ABD'ye yaradığı açık olduğu gibi, şok yaratımının teknolojisinde de ABD yönetiminin rolü olduğunu göstermeyi deneyenler ikna edici senaryolar üretebildiler. 2003 sonrası petrol fiyatı artışlarında ABD'nin rolünü arayacaksak belki de daha stratejik nitelikteki siyasal iktisat planlarına bakmalıyız. 2001 resesyonu öncesinde ve özellikle 2002-2007 döneminde saf iktisat açısından bakarsak durum farklıydı: ABD dış açık vermekle beraber dolar güçlüydü ve verimlilik tarihi bir dönemden geçildiğinin iddia edilmesine yol açacak kadar artmış görünüyordu. Büyüme hızlı, enflasyon düşüktü ve işsizlik artmıyordu. Bu şartlarda ABD'nin stratejik kararlarını anlamak için daha aşikar bir şekilde siyasete ve siyasal iktisada yönelmek gerekeceği açıktı. Aslında petrol fiyatları tepe yapmaya başlar ve Rusya'nın uluslararası alanda elini güçlendirirken, petrol fiyatlarındaki artış ABD için önemli bir enflasyon kaynağı durumundaydı çünkü kapasite kullanımı hala yüksekti. Fakat belki de ABD stratejik rezervlerini kullanarak ve, hala var olan, kullanılmayan kapasiteyi devreye sokarak petrol fiyatlarını düşürebilirdi. Ancak ABD bunu yapmadı. OPEC de önemli bir kapasite artışına gitmedi ve 1998'de Rusya krize girdiğinde 10-12 dolar olan varil başına petrol fiyatı spekülatif dalga öncesinde bile rahatlıkla 40-50 dolara yükselmişti.
Bugün ABD petrol fiyatlarının yükselmesine kayıtsız kalabilir veya bunu ister mi? (a) Amerikalı tüketicinin petrolle dolaylı ve dolaysız bağlantılı harcamalarının toplam tüketim harcamaları arasındaki payı 1979 İkinci Petrol Krizi sonrası yüzde 10'a yaklaşmış. 2007-08 krizinde yüzde 4'e düştükten sonra 2010 yılında yüzde 5'in biraz üzerinde seyretmiş. (b) ABD ekonomisinde petrol tüketimiyle GSYH büyümesi arasındaki ilişki değişmiş durumda. II. Dünya Savaşı sonrası hızlı büyüme döneminde petrol çok önemliydi ve GSYH-petrol tüketimi (talebi) ilişkisinde eğim 1.2 idi. Yani GSYH yüzde 1 artacaksa petrol tüketiminin yüzde 1.2 artması gerekiyordu. 2000'lere yaklaşırken bu oran neredeyse eski oranın 1/3'üne kadar gerilemişti. (c) ABD petrol rezervleri zamanla artmış durumda. (d) ABD'de petrol arzı hala talebin üzerinde seyrediyor. Demek ki petrol ABD ekonomisi için eskiden olduğu kadar önemli değil ve tüketim harcamalarında petrolle bağlantılı harcamaların payı da eskisi kadar yüksek değil. Texas crude fiyatlarının yükselmesi için de temel bir neden yok.
Ancak yine de ABD petrol fiyatlarının yükselmesini ya da oynaklığının artmasını istemez. Neden? (a) Brent Avrupa'yı vuruyor, enflasyona etkisi çekirdeklere de girdi ve erken faiz artışı sinyali verildi. Hem enflasyon, hem büyüme açısından kalıcı bir petrol şoku kötü haber. Bu durumun PIIGS ülkelerinin durumu hala sallantıdayken ortaya çıktığını da düşünelim. (b) James D. Hamilton (University of California-San Diego) petrol konusundaki ekonometrik çalışmalarıyla da tanınıyor. 20 dolardan fazla artış beklemiyordu ve bu artışın büyük ksımı zaten gerçekleşti. Bu haliyle Libya krizinin etkisi geçmişteki petrol şoklarının en küçüğünden bile daha küçük: durum henüz Süveyş krizi, Arap-İsrail savaşı, İran Devrimi, İran-Irak savaşı vb senaryolarla yarışacak vehamette değil. Dünya petrol üzertiminin yüzde 10 düştüğü durumlar olmuştu. (c) 2007-09 krizinde ABD ekonomisini petrol fiyatları da vurmuştu. Şu an, eskisine göre daha korunaklı da olsa, ABD de bir şoku göze alacak durumda değil. Hem kendisini vurur, hem Avrupa'yı vurur, Avrupa da döner yine ABD'yi ve dünyayı vurur. Bu bir şok olur; ikinci dip görülebilir.
Varsayım şu: ABD Ortadoğu'da kontrollü deneye girişti diyorsanız petrol fiyatlarının kısa sürede dengelenmesini beklemeniz lazım. Denge Brent için 105-115 dolar arası olabilir. Ama zaten Ortadoğu olayları öncesinde de o noktaya gidiyorduk değil mi?