Net hata noksan bir finansman kalemi değildir!

Cari işlemler açığıyla ilgili değerlendirmelerimizdeki yaratıcılığımız bitecek gibi değil… Yıllardır, "Cari açık veriyoruz vermesine ama, neyse ki bu açığı finanse ediyoruz" dedik. Çok yazdık bu konuyu… Sanki olmayan para harcanırmış, sanki sağlanmayan krediyle ithalat yapılırmış gibi… Önce açık verip, sonra bu açığı finanse etmenin (ya da edememenin) söz konusu olamayacağı gerçeğini hala bazılarımız anlayamadı. Cebinizde paranız yoksa, kredi kartınızın limiti uygun değilse, borç alabileceğiniz bir arkadaşa sahip değilseniz, değil yüksek tutarlı bir şey, simit bile alamazsınız!

Cari açıkla ilgili "finanse ediyoruz" ya, şeklindeki bu yanlış değerlendirmeye özellikle bu yıl net hata ve noksanla ilgili yanlış yorumlar eklendi. Şimdi de deniliyor ki; "cari açığın şu kadarını sermaye ve finans hesapları kaleminden, şu kadarını da net hata ve noksandan finanse ettik". Yani, net hata ve noksan, bir finansman kalemi gibi görülüyor, görülebiliyor.

Merkez Bankası'nın web sayfasında ödemeler dengesi istatistiklerinin nasıl tutulduğu, hangi kalemin hangi anlama geldiği uzun uzun anlatılıyor.

Temel ilke, çift kayıt

Ödemeler dengesindeki temel ilke, çift kayıt sistemi. Buna göre, her bir işlem, eşit değerde olmak üzere iki ayrı kaleme iki kayıt ile çift muhasebe sistemine uygun olarak kaydediliyor. Bu kalemlerden biri pozitif (+) işaretle gösterilen alacak kaydı, diğeri ise negatif (-) işaretle gösterilen borç kaydı. Başka bir ifadeyle, çift kayıt muhasebe sistemine göre her ekonomik işlemin bir "alacak", bir de "borç" olmak üzere iki kaydı yapılıyor.

Alacak kayıtları; cari işlemlerde ihracatı, sermaye işlemlerinde yükümlülük artışını veya varlık azalışını gösteriyor.

Borç kayıtları ise; cari işlemlerdeki ithalat ve sermaye işlemlerindeki yükümlülük azalışı veya varlık artışından oluşuyor.

Net hata ve noksan

Son dönemin "popüler ve yeni finansman kalemi" net hata ve noksana gelince… Merkez Bankası'nın net hata ve noksanla ilgili değerlendirmesini üç ay önce bu sütunlara taşımıştık. Ama son yorumların ardından bu değerlendirmeye bir kez daha yer vermek istiyoruz:

"Ödemeler dengesinin her işlemin iki ayrı işaretle (alacak ve borç kaydı) kaydedildiği bir muhasebe sistemi olması nedeniyle ödemeler dengesi konusu her işlem, mahiyeti itibariyle ilgili kaleme kaydedilirken, karşı kaydının da bir başka kalemde yer alması, başka bir deyişle her işlemin eşit değerde alacak ve borç kayıtlarıyla kaydedilmesi, böylece 'cari işlemler hesabı'nın, her zaman 'sermaye ve finans hesapları' kalemine mutlak olarak eşit olması gerekmektedir.

Ancak uygulamada, bu teorik sonuca ulaşmak her zaman mümkün olmamaktadır. Verilerin değişik kaynaklardan elde edilmesi, değerleme, ölçme ve kayıt zamanı farklılıkları yaratmakta; sonuç itibariyle oluşan farklar net hata ve noksan (NHN) kalemine "kalıntı" şeklinde yansımaktadır.

Örneğin dış ticarete ilişkin mal hareketlerinin gümrük kayıtlarından elde edilmesine karşılık, ödemelerin banka kayıtlarından alınması, işlemlerin karşılıklı kayıtlarının aynı değerle tutulmasını zorlaştırmaktadır. Gümrük kayıtlarında fatura değerine göre 100 birim olarak görülen ihracat mal bedelinin, ihracatçının yurtiçinde yerleşik bankadaki hesabına 70 birim olarak gelmesi, kalan 30 birim tutarındaki kısmının ise yurtdışındaki bir banka nezdindeki hesapta kalması halinde, bankalar sisteminden alınan veriler içinde görülmeyen 30 birimlik tutar, NHN kalemine yansımaktadır. Bu şekilde oluşan NHN, ancak 30 birimlik tutarın da yurda getirilmesi halinde daha sonraki bir dönemde giderilmektedir.

NHN kaleminin varlığına neden olabilecek bir diğer örnek turizm gelir ve giderlerinin hesaplanabilmesi için yürütülen anket çalışmaları olabilmektedir. Anket sonucundan hesaplanan 100 birimlik turizm gelir veya gideri, banka varlıklarında 100 birimlik artış veya azalış olarak yansımamışsa, aradaki fark NHN kaleminde görülecektir.

Sonuç olarak denge; (cari işlemler hesabı ile sermaye ve finans hesabının eşitliği dengesi) alacak veya borç kayıtlarının birbirine eşit olmaması sonucunda ortaya çıkan farkın, 'net hata ve noksan' kalemine yansıması ile gerçekleşmektedir. Diğer bir ifadeyle, NHN kalemi ayrıca hesaplanan bir kalem olmayıp, (+) ve (-) kayıtların arasındaki farktan oluşan bir kalıntıdır."

Sekiz ayda 9.6 milyar

Net hata noksan, ağustosta negatif 428 milyar dolar olarak gerçekleşmekle birlikte, sekiz ayda pozitif 9.6 milyar dolar oldu. Örneğin yalnızca mayıs ayındaki NHN, pozitif 3.9 milyardı. (Mayıs ayındaki rakamın ilk açıklamada 4.5 milyar dolar olduğunu, daha sonra düzeltmelerle 3.9 milyara indiğini de belirtelim.)

Rakamların böylesine büyük olması, yanlış yorumların da en büyük nedeni. Kim bilir bu dönemde Merkez Bankası'na düşen kamuoyuna tatmin edici bir açıklama yapmak. "Cari açık veriyoruz, ama neyse ki finanse ediyoruz" görüşü nasıl bir şehir efsanesine dönüşmüşse, net hata ve noksanın da bir finansman kalemi olduğu görüşü, korkarız yeni bir şehir efsanesi olur.