Milli gelirde bölgeler arası uçurum

Türkiye’de coğrafi böl­geler arasındaki eko­nomik gelişmişlik uçurumu daha da derinleşe­rek devam ediyor.

Türkiye İstatistik Kuru­mu’nun (TÜİK) iller bazın­da açıkladığı gayri safi yurt içi hasıla (GSYH) verilerini coğrafi bölgeler bazına irca ederek yaptığımız çalışma, milli gelire en fazla katkı ya­pan Marmara ile en az katkı yapan Doğu Anadolu, başka deyişle refah düzeyi en yük­sek ve en düşük ili bölge ara­sındaki farkın son on yılda daha da büyüdüğünü ortaya koydu.

Ülkenin en büyük sa­nayi kuruluşlarına ev sahipli­ği yapan, hizmetler ve sanayi katma değeri en yüksek ve en çok göç alan bölge olan Mar­mara 2013-2023 dönemin­de, daha da artan payı ile mil­li gelirin en büyük bölümü­nü yaratmaya devam etti. Bu dönemde tüm coğrafi bölge­lerin dolar cinsinden toplam milli gelirinde artış yaşanır­ken, artış ivmesinde Akdeniz, Güneydoğu ve Marmara önce çıktı.

Dolar cinsinden en dü­şük artışın yaşandığı Karade­niz ise nüfustaki düşük artışa rağmen kişi başına milli geli­ri azalan tek bölge oldu. Kişi başı milli geliri en fazla artan bölge ise Akdeniz.

2023 yılında 1 trilyon 130,1 milyar dolar olan milli geli­rin 505,7 milyar dolarla tek başına yüzde 44,7’sini, top­lam nüfusunun yaklaşık yüz­de 30’unun yaşadığı Marma­ra Bölgesi yarattı. Bunun da 343,1 milyar doları tek başı­na İstanbul tarafından ger­çekleştirildi. İstanbul, on bir ilin yer aldığı Marmara Bölge­si'nin toplam gayri safi hasıla­sında yüzde 67,9, toplam GS­YH’de de yüzde 30,4 pay aldı.

Marmara, 2013 yılında 950,4 milyar dolar olan GS­YH’nin 419,4 milyar dolar­la yüzde 44,1’ini sağlamıştı. Buna göre 2013-2023 döne­minde yüzde 15,6 nüfus artışı kaydeden Marmara’nın dolar cinsinden milli geliri yüzde 20,6, ülke milli gelirindeki pa­yı da 0,6 puan arttı. Marma­ra’nın bölgesel gayri safi hası­lasına İstanbul’dan sonra en fazla katkı veren iller ise 46 milyar dolarla Kocaeli ve 44,6 milyar dolarla Bursa.

Geçen yılki milli gelirin 189,9 milyar dolarla yüzde 16,8’i İç Anadolu’da oluştu. Son yıllarda sanayisi hızla bü­yüyen Ankara 2023’te 108,1 milyar dolarla bölgede yara­tılan hasılaya yüzde 56,9, top­lam ülke milli gelirine yüzde 9,6 katkı verdi. Bölgesel gayri safi hasılası on yıl önceye gö­re dolar cinsinden yüzde 19,5 büyüyen İç Anadolu’nun 2013 yılında yüzde 16,7 olan ülke milli gelirindeki payı 2023’te yüzde 16,8’e yükseldi.

Ege’nin payı geriliyor

2013-2023 arasında böl­gesel gayri safi hasılası yüz­de 16 artarak 139,6 milyar do­lara yükselen Ege’nin toplam milli gelirdeki payı ise yüzde 12,7’den yüzde 12,4’e geriledi. Bölgenin geçen yılki gayri safi hasılasının 68,7 milyar dolar­la yarıdan fazlasını tek başına İzmir yarattı. Akdeniz Bölge­si ise bölgesel hasılasını yüz­de 26,8 artırarak 122,2 milyar dolara, ülke GSYH’sindeki payını yüzde 10,1’den yüzde 10,8’e çıkardı.

2023 itibarıyla toplam GS­YH’nin 68,4 milyar doları Ka­radeniz, büyük bölümü tek başına Gaziantep’te olmak üzere 60,5 milyar doları Gü­neydoğu ve 43,8 milyar dola­rı Doğu Anadolu Bölgesi'nde oluştu. Güneydoğu milli ge­lirde 2013’e göre yüzde 26,8’le Akdeniz’le birlikte en hız­lı büyümeyi kaydeden bölge olurken, Doğu Anadolu’da ar­tış yüzde 8,4’te kaldı.

Karadeniz yerinde saydı

Karadeniz ise yüzde 1,6 ile en düşük artışın yaşandığı böl­ge oldu. Ülke nüfusunun yüzde 27,4’ünün yaşadığı bu üç böl­genin geçen yıl milli gelirdeki toplam payı yüzde 15,4 oldu.

2013-2023 döneminde top­lam milli gelirde Güneydo­ğu’nun payı yüzde 5’ten yüz­de 5,4’e çıkarken, Karadeniz’in payı yüzde 7,1’den yüzde 6,1’e, Doğu Anadolu’nun payı da yüz­de 4,3’ten yüzde 3,9’a geriledi.

Milli gelire en büyük katkıyı veren Marmara Bölgesi ile en az katkı yapabilen Doğu Ana­dolu’nun milli gelir hacmi ara­sında 2013 yılında 9,4 kat olan fark, 2023’te 10,5 kata çıktı. Bu­na göre refah düzeyi en yüksek ve en yoksul iki bölge arasında­ki gelişmişlik farkı kapanmak yerine daha da derinleşti.

Marmara “yüksek gelir” liginde

TÜİK’in iller bazında GS­YH verilerinde geçen yıl Tür­kiye ortalamasında 13.243 do­lar olarak yer alan kişi başına milli gelir, Dünya Bankası’nın 2023 için belirlediği yüksek gelirli ülke kategorisine gir­mek için aranan eşik değerin altında kaldı.

Ancak coğrafi bölgeler ba­zında hesaplandığında farklı

 bir tablo ortaya çıkıyor. Bu­na göre Marmara Bölgesi ki­şi başına 19.102 dolar mil­li gelirle bu çıtayı fazlasıy­la aşıyor, İç Anadolu Bölgesi 13.935 dolar ve Ege de 12.783 dolarla eşik değeri yakınsa­mış durumda. Akdeniz Böl­gesi'nde 11.177 dolar olan kişi başı milli gelir Karade­niz’de 8.526 dolara, Güney­doğu Anadolu’da 6.879 dolara ve Doğu Anadolu’da ise 6.684 dolara düşüyor.

2013-2023 döneminde ki­şi başı milli geliri en fazla ar­tan bölge, turizm katma de­ğeri yüksek Akdeniz oldu. Bu dönemde yüzde 12,9’luk nü­fus artışına karşılık yüzde 26,8’lik milli gelir artışı kay­deden bu bölgede kişi başına gelir yüzde 12,3 artış kaydetti.

Kişi başına gelir artışında Akdeniz’i yüzde 9 artışla Gü­neydoğu, yüzde 6,6 artışla İç Anadolu izledi. On yıl önceye göre kişi başına düşen milli gelir Doğu Anadolu’da yüzde 5,6, Marmara’da yüzde 4,6 ve Ege’de yüzde 4,5 arttı.

Karadeniz ise bu dönem­de kişi başına milli geliri dü­şen tek bölge oldu. On yıllık dönemdeki nüfus artışı yüz­de 6,1’le düşük olmasına rağ­men gayri safi bölgesel hasıla­sı sadece yüzde 1,6 artan Kara­deniz Bölgesinde kişi başına milli gelir on yıl önceki düze­yinin yüzde 4,2 altına geriledi.