Kriz ortamında işten çıkarmalara karşı önlem: Kısa çalışma ve kısa çalış
Dr.Mehmet ŞAFAK
Bilindiği üzere, 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu'nun 51. maddesinde sayılan hallerde iş akdi sona eren çalışanlara hizmet akdinin sona ermesinden önceki son 120 gün prim ödeyerek sürekli çalışmış olanlardan, son üç yıl içinde;
a) 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 180 gün,
b) 900 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 240 gün,
c) 1080 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 300 gün,
süre ile işsizlik ödeneği verilmektedir. Günlük işsizlik ödeneği, sigortalının son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama net kazancının yüzde 50'sidir. Bu suretle hesaplanan işsizlik ödeneği miktarı sanayi kesiminde çalışan onaltı yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık asgari ücretin netini geçememektedir.
Öte yandan, daha önce 4857 sayılı İş Kanunu'nda düzenlenmişken 2008 yılında yapılan değişiklikle 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu'na alınan ve anılan kanunun geçici 2. maddesinde yer verilen düzenlemede "Kısa çalışma ve kısa çalışma ödeneği" konusu açıklanmıştır. Keza, 13 Ocak 2009 tarihli Resmi Gazete'de konuyla ilgili Yönetmelik yayımlanmış ve son olarak 28 Şubat tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan 5838 sayılı yasa ile 4447 sayılı yasaya eklenen geçici 8. maddeyle; 2008 ve 2009 yıllarında yapılan başvurulara münhasır olmak üzere, kısa çalışma ödeneğinin uygulama süresi uzatılmış ve ödenek tutarları artırılmıştır.
Yapılan bu düzenlemelere göre; İşsizlik Sigortası Kanunu'na göre sigortalı sayılan kişileri hizmet akdine tabi olarak çalıştıran işverenin; genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerini geçici olarak önemli ölçüde azaltması veya işyerinde faaliyeti tamamen veya kısmen geçici olarak durdurması halinde, işçilere çalıştırılmadıkları süre için, işsizlik sigortasından kısa çalışma ödeneği ödenir.
Kısa çalışma ve kısa çalışma ödeneğinin işveren açısından avantajı; çalışılmayan süre için işçiye ücret ödememesidir. Dolayısıyla, bu süre içinde, ücret nedeniyle katlanılacak sigorta primi de olmayacaktır. Kısa çalışma halinde işçi için avantaj ise; işini kaybetmemiş olması ve bu süre içinde işvereninden ücret alamasa da işsizlik sigortasından kısa çalışma ödeneği alabilmesidir.
Kısa çalışma: En fazla altı ay süreyle; işyerinde uygulanan çalışma süresinin geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılması veya en az dört hafta süreyle işyerindeki faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulmasını ifade etmektedir.
Kısa çalışma bildirimi ve talebin değerlendirilmesi
Genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerinde kısa çalışma yapılmasını talep eden işveren, Türkiye İş Kurumu'nun il ve ilçelerde kurulu birimlerine, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı sendikaya yazılı bildirimde bulunur. İşveren bildiriminde;
a) Genel ekonomik krizin veya zorlayıcı sebeplerin işyerine etkileri ile zorlayıcı sebebin ne olduğunu,
b) İşyerinin unvanını, adresini, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı sendikayı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bölge müdürlüğü ile sosyal güvenlik işyeri sicil numarasını,
c) Varsa iddiasını kanıtlayıcı somut belgeleri
belirtmek zorundadır.
İnceleme esnasında; kısa çalışma yaptırılacak işçilere ilişkin bilgiler, işveren tarafından kurumca belirlenen formatta hazırlanarak, manyetik ortamda kuruma, yazılı olarak da bakanlık iş müfettişine teslim edilir.
Genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle yapılan başvuruların uygunluk tespiti bakanlık iş müfettişleri tarafından ivedilikle yapılır. Talebin uygun bulunması halinde kısa çalışmanın başlama ve bitiş tarihleri de belirtilerek bakanlık iş müfettişince düzenlenen rapor yazılı olarak kuruma gönderilir. İnceleme sonucu kurum tarafından işverene, işveren tarafından varsa toplu iş sözleşmesine taraf işçi sendikasına ve işyerinde yazılı olarak ilan edilmek suretiyle işçilere bildirilir.
Kısa çalışma ödeneğinden yararlanma koşulları
İşçinin kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilmesi için;
a) İşverenin kısa çalışma talebinin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nca uygun bulunması,
b) İşçinin kısa çalışmanın başladığı tarihte, çalışma süreleri ve işsizlik sigortası primi ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine hak kazanmış olması,
c) Kısa çalışma ödeneği talebinde bulunması
gerekmektedir.
Kısa çalışma ödeneğinin miktarı ve ödenmesi
Günlük kısa çalışma ödeneğinin miktarı, işsizlik ödeneğinin yüzde 50 fazlası kadardır. Kısa çalışma ödeneğinin süresi altı ayı aşmamak kaydıyla, kısa çalışma süresi kadardır. Ödeneğin süresi; herhalde hak edilen işsizlik ödeneği süresini aşamaz.
Kısa çalışma ödeneği, işyerinde uygulanan haftalık çalışma süresini tamamlayacak şekilde, çalışılmayan süreler için verilir.
İşçinin kısa çalışma ödeneği aldığı süre için, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gereği ödenecek sigorta primi, İşsizlik Sigortası Fonu tarafından Sosyal Güvenlik Kurumu'na aktarılır.
Kurum birimi, işçilerin başvurusunu, izleyen ayın sonuna kadar sonuçlandırır. Kısa çalışma ödeneği, işçinin kendisine, aylık olarak her ayın sonunda ödenir.
Kısa çalışma ödeneğinin kesilmesi
Kısa çalışma ödeneği alanların işe girmesi, yaşlılık aylığı almaya başlaması, herhangi bir sebeple silah altına alınması, herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi nedeniyle işinden ayrılması veya geçici iş göremezlik ödeneğinin başlaması halinde kısa çalışma ödeneği kesilir.
Değerlendirme
Kriz ortamında işçinin işten çıkartılmasını engelleyici bir tedbir olarak düşünülen "kısa çalışma ve kısa çalışma ödeneği"nin beklenen sonuçlara ulaşabilmesi için prosedürlerin hızlandırılmasını sağlayacak tedbirlerin alınması ve yapılacak müracaatların kısa sürede sonuçlandırılması önem arz etmektedir. Belki de geçici bir süre için bu prosedürleri otomotik hale getirmek ve yapılan müracaatları baştan onaylanmış saymak çözüm olarak düşünülmelidir. Aksi takdirde ya işten çıkarmalar hızlanacak ya da İş Kanunu'nda açık olarak düzenlenmemiş olmakla birlikte, işçinin rızası alınarak ücretsiz izin uygulaması yapılması ve bu suretle sigorta primlerinin ve gelir vergisi stopajının yükünden kurtulunmaya çalışılması ve belki de kayıtdışı istihdam yoluna gidilmesi daha da artacaktır.