KKM’nin astarı yüzünden pahalıya geldi

Dövize endeksli bir enstrüman olan KKM de dahil edildiğinde toplam mevduatta dövizin payı, 2023 sonu itibarıyla yüzde 57,8 oldu. KKM’nin henüz başlamadığı 2021 sonunda döviz mevduatının payı yüzde 64,5’ti.

“Liralaşma” diye başlanan, ancak iki yılda kamuya 800 milyar liraya yakın yük getiren KKM’nin dolarizasyonu azaltmadaki etkisi ise sınırlı kaldı.

Önceki ekonomi yönetiminin 2021 sonunda “liralaşma” hedefiyle başlattığı, ancak kamuya getirdiği aşırı yük taşınamaz hale geldiği için tasfiyesine çalışılan Kur Korumalı Mevduat (KKM) uygulaması ikinci yılını doldururken, sonuç adeta “fiyasko” oldu.

Kur farkı ödemeleri nedeniyle kamuya iki yılda 800 milyar liraya yakın bir yük binerken, KKM’nin mevduattaki “dolarizasyon”u azaltıcı etkisi ise sınırlı kaldı. Kurları yükselten, enflasyonu tetikleyen dövize yöneliş eğiliminin önüne geçme, ekonomide liralaşmayı artırma amacıyla ihdas edilen KKM uygulaması, 2022 başında hayata geçmişti.

KKM öncesi Aralık 2021 sonu itibarıyla 5 trilyon 303,5 milyar lira olan toplam mevduat hacminin 3 trilyon 423,3 milyar lira ile yüzde 64,5’ini yabancı para ve 1 trilyon 880,2 milyar lira ile yüzde 35,5’ini TL mevduat oluşturuyordu. Buna göre mevduatta yüksek oranda “dolarizasyon” bulunuyordu.

“Liralaşma” sınırlı kaldı

KKM’nin uygulamaya geçtiği 2022 yılında TL mevduat yüzde 79’luk bir artışla 3 trilyon 365 milyar liraya ve bunun toplamdaki payı yüzde 38’e yükseldi. Döviz mevduatı ise yüzde 19,3 artışla 4 trilyon 85,4 milyar lira oldu. Döviz mevduatına azalan ilgi KKM’ye kaydı.

Önceki yıllarda var olmayan KKM 2022 sonu itibarıyla 1 trilyon 415,3 milyar liralık bir büyüklüğe ulaştı. Böylece döviz mevduatı ile dövize endeksli bir enstrüman olan KKM’nin toplam tutarı 8 trilyon 865,7 milyar lira ile toplam mevduat hacminin yüzde 62’sini oluşturdu.

Başka deyişle 2,5 puanlık düşüşe rağmen mevduatta yüksek dolarizasyon olgusu devam etti. BDDK’nın son verilerine göre, 29 Aralık 2023 itibarıyla 14 trilyon 843,1 milyar liraya ulaşan toplam mevduatın; 2 trilyon 626,4 milyar lirasını KKM, 6 trilyon 257,1 milyar liralık bölümü standart TL mevduat ve 5 trilyon 959,6 milyar lirasını klasik yabancı para mevduat (DTH) oluşturdu.

Böylece, dövize endeksli bir enstrüman olması nedeniyle mevduat hacminde yerli-yabancı para payı hesaplanırken yabancı para hanesinde değerlendirilmesi gereken KKM ile standart döviz mevduatının toplam hacmi 8 trilyon 586 milyar lira ve bunun toplam mevduat hacmindeki payı da yüzde 57,8 oldu.

Böylece toplam mevduat hacminde döviz ve dövize endeksli bölümün oranında iki yılda 6,7 puanlık bir düşüş kaydedildi. 2023 yılında klasik TL mevduatın hacmi yüzde 85,9 büyürken, klasik döviz mevduatında TL cinsinden büyüme yüzde 45,9’da kaldı. KKM hacmi ise ağustostan bu yana yaşanan çözülmeye rağmen yılın tümü itibarıyla yüzde 85,6 büyüdü.

Dolarizasyon zirveden döndü

 KKM, geçen yıl 18 Ağustos’a kadar olan dönemde hızlı bir büyüme göstererek bu tarihte 3 trilyon 407,9 milyar lira ile en yüksek düzeyine ulaştı. Aynı tarihte 5 trilyon 432,9 milyar lira olan standart yabancı para mevduat ile birlikte 8 trilyon 840,8 milyar liraya ulaşan toplam döviz ve dövize endeksli hacmin, toplam mevduattaki payı da yüzde 68’i aştı.

Standart TL mevduatın toplamdaki payı ise yüzde 31,9’la uygulama öncesinin de 3,6 puan altına inmiş oldu. 18-25 Ağustos haftasında KKM 39,2 milyar lira azalırken, standart TL mevduatta 66,8 milyar lira ile daha büyük bir çözülme yaşandı, yabancı para mevduat ise 10,8 milyar lira arttı. Böylece mevduatta “dolarizasyon” oranını veren KKM + yabancı para mevduatın toplamdaki payı 25 Ağustos’ta yüzde 68,4’le en yüksek düzeyi gördü.

Uygulanan caydırıcı önlemler ve standart TL mevduatta faiz oranlarının yükselişe geçmesinin etkisiyle izleyen dönemde KKM’de çözülme devam etti. Eylül sonunda 3 trilyon 303 milyara gerileyen KKM hacmi, ekim sonunda 3 milyar lira sınırına indi, kasımın son cuma günü 2 trilyon 739 milyar ve 29 Aralık itibarıyla da 2 milyar 626,4 milyar liraya kadar geriledi.

Tasfiye çabaları caydırıcı önlemler

Kur farkı ödemelerinin getirdiği aşırı yükün kamu mali dengelerini bozması ve artık taşınamaz hale gelmesi üzerine Merkez Bankası KKM’deki birikimleri standart TL mevduata geçirme yönünde bir dizi tedbiri uygulamaya koydu. Getirilen yeni yükümlülüklerle KKM hesaplarının bankalara olan maliyeti önemli oranda yükseltildi. Önceki dönemde Merkez Bankası yönetiminin bankalara KKM’yi teşvik etme baskısı, yerini caydırıcı önlemlere bıraktı.

Merkez Bankası’nın KKM hesaplarını standart TL mevduata geçirmeyi öngören yeni kararları ile standart TL mevduat faizlerinde yeniden yükseliş başladı. Bu arada döviz mevduatında stopaj oranları da yükseltildi, ilave zorunlu karşılık getirildi.

Mevduat faizinde rekor yükseliş

2023 yılında, özellikle ağustostan bu yana tasarruf sahiplerinin döviz mevduatı ve KKM’ye yönelişinin kırılmasında bankaların standart TL mevduata uyguladığı faizlerde rekor düzeylerde artışa gitmeleri etkili oldu. Merkez Bankası’nın sektör ortalaması akım veri olarak açıkladığı haftalık verilere göre mevduat faizleri son bir yılda rekor düzeyde arttı. Özellikle son dört ayda bankaların faiz yarışı iyice hızlandı.

2022 sonunda sektör ortalamasında yüzde 16,06 olan bir aya kadar vadeli TL mevduatın yıllık faizi, 29 Aralık itibarıyla yüzde 43,68’e yükselirken, üç aya kadar vadelinin faizi bir yılda yüzde 24,17’den yüzde 52,50’ye, altı aya kadar vadelinin yüzde 14,97’den yüzde 51,67’ye, bir yıla kadar vadelinin yüzde 20,98’den yüzde 42,29’a, bir yıl ve daha uzun vade ile açılan TL mevduatların yıllık faizi de yüzde 12,53’ten yüzde 37,76’ya çıktı. Bankalarca mevduatlara fiilen uygulanan azami faiz oranlarına bakıldığında ise tüm vadelerde bu ortalamaların çok üzerinde faiz veren bankalar olduğu görülüyor.

KKM’nin kamuya iki yıllık yükü 800 milyar TL

Ekonomide dolarizasyonu azaltmak, liralaşmayı artırmak hedefiyle yola çıkılan KKM’nin kamuya yükü ağır oldu. En az üç ay vadeyle sisteme girilebilen KKM için, kur farkı ödemeleri Mart 2022’de başlamış, 2022 yılında TL’den dönen hesaplar için Hazine 92,5 milyar TL ve dövizden dönen hesaplar için Merkez Bankası 89 milyar TL’lik ödeme yapmıştı.

Buna göre KKM’nin 2022’nin tümündeki yükü 181,5 milyar lira oluşmuştu. Temmuz 2023’te çıkarılan torba yasa ile Hazine’nin kur farkı ödemeleri de Merkez Bankası’na devredildi. Yasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren TL’den ya da dövizden dönmesi fark etmeksizin, kur farkı ödemelerinin Merkez Bankası tarafından yapılması hükme bağlandı. KKM’nin 2023 bütçesine (Hazine’ye) yükü de ilk yedi ayda 59,5 milyar lira olmuştu.

Bu dönemde TL’den dönen hesaplarda izleyen döneme ait ödemeler Merkez Bankası’na devredildiği için 2023’te yapılan toplam ödeme yıl sonunda bilançolar açıklandığında görülebilecek. Merkez Bankası’nın 2023’te KKM için yaptığı ödemelerin 500- 550 milyar TL’den aşağı olamayacağı, böylece Hazine ve Merkez Bankası’nın geçen yılki toplam ödemesinin 600 milyar TL’yi aştığı tahmin ediliyor.

Buna göre iki yıllık uygulamada KKM için yapılan toplam ödeme 800 milyar liraya yaklaşacak. Bu arada Merkez Bankası’ndan bankalara gönderilen yazıya göre, 1 Ocak 2024'ten itibaren TL dönüşümlü KKM’de yeni hesap açılamayacak. Vade sonlarında mevcut TL dönüşümlü KKM hesaplarının yenilemesi yapılamayacak.