Kişi başı milli gelir 15,5 bin, dış borç 6 bin dolar
Türkiye’nin kişi başına düşen ortalama dış borç miktarının kişi başı milli gelire oranı son dört yılda hızla geriledi. Pandemi yılı 2020’de 5 bin 56 dolar olan kişi başına dış borç miktarı 2024’te 6 bin 18 dolara yükselirken, kişi başına mil li gelir 8 bin 600 dolardan 15 bin 463 dolara çıktı. Kişi başı dış borcun kişi başı milli gelire oranı yaklaşık 20 puan düşüşle yüzde 38,9’a indi.
Hazine ve Maliye Bakanlığı'nın bayram tatili öncesi son iş günü açıkladığı verilere göre Türkiye’nin 2023 sonunda 490 milyar 624 milyon dolar olan toplam brüt dış borcu, 2024’ün ilk üç çeyreğinde 25 milyar 925 milyon dolar büyüyerek eylül sonunda 516 milyar 549 milyon dolara kadar çıkarken, son çeyrekte 1 milyar 53 milyon dolar azalarak 515 milyar 496 milyon dolara geriledi. Böylece 2024 yılının tümünde borç stokundaki net artış 24 milyar 872 milyon dolar olarak gerçekleşti. 2024 sonu itibarıyla dış borcun 264 milyar 419 milyon dolarla büyük bölümü özel sektöre ait bulunuyor. Kamu kesiminin toplam dış borcu 216 milyar 302 milyon, Merkez Bankası’nın dış borcu da 34 milyar 775 milyon dolar düzeyinde.
Kişi başına düşen borç
Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) 2024 sonu itibarıyla 85 milyon 664 bin 944 olarak açıkladığı toplam ülke nüfusuna bölündüğünde kişi başına ortalama 6 bin 17 dolar 58 cent borç düşüyor. TÜİK’in şubat ayında açıkladığı gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) verilerine göre kişi başına düşen milli gelir ise 15 bin 463 dolar. Buna göre kişi başı borç miktarı 2024 sonu itibariyle kişi başı milli gelirin yüzde 38,9’u düzeyinde. 2000 yılında yüzde 41,2 olan söz konusu oran, Cumhuriyet tarihinin en ağır ekonomik krizin yaşandığı 2001’de yüzde 53,9’a fırlamış, 2002’de yüzde 55’e kadar çıkmıştı. İzleyen dönemde sağlanan ekonomik istikrar ve büyüme ivmesiyle bu oran düşüşe geçecek, Türkiye'nin ilk kez AB’den müzakere tarihi aldığı 2005 yılında yüzde 34,5’e kadar düşmüştü. Bu denge, son 25 yılın en pozitif tablosunu oluşturdu. İzleyen dönemde giderek yükselen kişi başına dış borcun kişi başı milli gelire oranı ekonomik büyüme ivmesi düşerken hükümet sisteminde radikal değişikliğe yönelik referandumun yapıldığı 2017’de yeniden yüzde 50’yi aştı, yeni sisteme fiilen geçilen, kişi başı milli gelirin 10 bin doların altına düştüğü 2018’de yüzde 52,5’e, 2019’da da yüzde 53,5’e çıktı.
Pandemide bozulan denge
Pandeminin ilk yılı olan 2020’de kişi başına milli geliri 8 bin 600 dolara kadar gerilerken, 5 bin doların üzerindeki kişi başına dış borç bunun yüzde 58,8’ine denk geldi. 2020, söz konusu denge açısından en olumsuz tab lonun yaşandığı yıl oldu. Sonraki dört yılda ise kişi başı milli gelir hızla büyürken, kişi başı borç çok daha yavaş bir artış seyri izledi. Kişi başı borcun kişi başı milli gelire oranı 2021’de yüzde 52,6’ya, 2022’de yüzde 49,4’e, 2023’te yüzde 43,4’e geriledi. Özellikle yüksek enflasyona karşılık kur artışlarının düşük kaldığı 2024’te, bunun da etkisiyle kişi başına GSYH 15 bin 463 dolara ulaşırken, kişi başı dış borç 6 bin doları aşmasına rağmen bunun yüzde 38,9’u düzeyinde kaldı. Böylece 2020-2024 döneminde kişi başı dış borç 961 dolar artarken, kişi başı milli gelir 6 bin 863 dolar arttı ve söz konu su dengede 19,9 puanlık lehte gelişme kaydedilmiş oldu.
Net borç/GSYH’de 32 yılın dip düzeyi
32 yılın dip düzeyi 2024 sonu itibarıyla brüt dış borç stokundan Merkez Bankası ve bankacılık sektörü dış borçları düşüldüğünde, “parasal sektör hariç dış borç stoku” 303,2 milyar dolar düzeyinde bulunuyor. Bundan da aynı tarihte 42 milyar dolar olan parasal sektör net dış varlıkları düşüldüğünde, Türkiye net dış borç stoku 261,1 milyar dolar olarak hesaplanıyor. Söz konusu stokun GSYH’ye oranı 2024 sonu itibarıyla yüzde 19,1’le son 32 yılın en düşük düzeyine indi. 1992’nin son çeyreğinde yüzde 18,2 düzeyinde bulunan bu oran kriz yılı 2001’in ikinci çeyreğinde yüzde 40’ı aşmış, üçüncü çeyreğinde yüzde 42,4’e çıkmıştı. İzleyen dönemde ise gerileyerek 2017’nin ikinci çeyreğine kadar yüzde 30’un altında seyreden oran, 2021’den itibaren tekrar düşüşe geçerek 2024’ün üçüncü çeyreğinde yüzde 20,4’e inmişti.
GSYH’ye oranda ciddi düşüş
2020-2024 döneminde ise Türkiye’nin milli geliri yüzde 384,2 (3,8 kat) artarak 273,1 milyar dolardan 1 trilyon 322,4 milyar dolara yükselirken, bu dönemde 118,6 milyar dolardan 515,5 milyar dolara yükselen toplam brüt dış borç stokundaki büyüme yüzde 334,6 (3,3 kat) olarak gerçekleşti. Bu dönemde ülke nüfusu ise yüzde 26,3’lük bir artışla 67,8 milyondan 85,7 milyona yükseldi. Kişi başına milli gelirin yüzde 263,9 arttığı bu dönemde kişi başına düşen ortalama dış borç miktarındaki artışın yüzde 244 olduğu belirlendi. Toplam borcun toplam milli gelire oranında ise geçen yıl anılan 24 yıllık dönemin ikinci en düşük düzeyi yaşandı. 2000 yılında yüzde 43,4 olan toplam dış borcun GSYH’ye oranı, kriz yılı 2001’de yüzde 56,1’e çıkmış, izleyen dönemde kademeli biçimde gerileyerek 2005’te yüzde 34,7’ye inmişti. Ancak izleyen dönemlerde küresel ve ulusal ekonomik aktivitede, milli gelir oluşumunda ve borçlanma eğilimindeki iniş çıkışlar paralelinde borcun GSYH’ye oranı özellikle 2009’dan itibaren yükselişe geçti. 2017’den itibaren ivme kazanan bu yükseliş, pandemi ile daha da hızlandı ve 2020’de dış borç/GSYH dengesi yüzde 59’a kadar çıktı. Son dört yılda ise sürekli gerileyen bu oran 20 puanlık düşüşle 2024 itibarıyla yüzde 39’a indi.
Tamamına yakını Batı finans sistemine
2024 sonu itibariyle Türkiye’nin brüt dış borç stokunun yüzde 58,9 oranındaki 303,6 milyar dolarlık bölümünü ABD doları üzerinden. Aynı tarih itibarıyla Euro cinsi dış borçların tutarı 130,2 milyar dolar ve toplamdaki oranı yüzde 25,3. Buna göre toplam dış borç stokunun yüzde 84,2’lik bölümünü dolar ve Euro üzerinden alınmış olması dolasıyla, doğrudan veya dolaylı olarak Batı finans kurumları ve ekonomilerine olan borçlardan oluşturuyor. Toplam stokta 34,9 milyar dolara karşılık gelen yüzde 6,8’lik bölüm TL cinsi, 7,1 milyar dolarla yüzde 1,4’lük bölüm SDR, 4,1 milyar dolarla yüzde 0,8’lik bölüm Japon Yeni üzerinden alınmış borçlardan oluşuyor. Toplam 35,6 milyar dolarla yüzde 6,9’lik bölümü ise diğer dövizler cinsleri üzerinden alınmış borçlar oluşturuyor.
