Kayıtdışı ekonomi ve belge düzeninde yenilikler
Dr. Mehmet Şafak
Ekonominin işleyiş dinamiklerini olumsuz etkileyen önemli faktörlerden biri olan kayıtdışı ekonomi çeşitli yönleriyle tanımlanabilir, Gayri safi milli hasıla anlamında, kayıtdışı ekonomi, GSMH hesapları içinde olmasına rağmen kapsanamayan üretim ve gelirlerin büyüklüğünü, vergileme açısından, vergilenmesi gerektiği halde çeşitli nedenlerle vergi idaresinden gizlenen ve denetlenemeyen gelirleri ifade eder. İstihdam yönünden bakıldığında, sosyal güvenlik kurumlarına kayıtlı olmadan çalışan ve toplam istihdam kayıtların da gözükmeyen ve işsiz olduğu kabul edilen kişileri tanımlar.
Kayıtdışı ekonominin sonuçları
Kayıtdışı işlemler sadece devletin vergi kaybına neden olmaz, ekonomik ve sosyal hayata yönelik olumsuz etkileri de olur. Başlıca olumsuzluklar şöyle sıralanabilir.
Kayıtdışı bilgilerin varlığı, toplanan verilerin eksik ve hatalı olmasına yol açar; eksik bilgilerle hazırlanan göstergelere dayanarak oluşturulacak politikalar ve alınacak önlemler uygulamada başarısız olur.
Kayıtdışılık nedeniyle tahsil edilemeyen tutarlar kaynak dağılımının etkinliğini bozar ve kaynakların verimsiz alanlara yöneltilmesine neden olur.
Faaliyetlerini kayıtdışı yollarla yürüten işletmeler, işlemleri tamamen kayıt altında olan işletmelerin katlandıkları bir kısım maliyetlere katlanmaz ve haksız rekabet avantajı elde ederler.
Kayıtdışı ekonomi, vergi tabanının aşınmasına ve kaynakların kontrol dışına çıkmasına yol açmakta, bu da toplumdaki adalet ve eşitlik anlayışını bozmaktadır.
Kayıtdışı istihdam oranının yüksek olmasıyla birlikte kayıtdışı çalışan nüfus, sosyal güvenlik sistemi kapsamına alınamamaktadır. Bu durum iş hayatında sağlıksız bir ortam yaratmakta, işgücü piyasasının işleyişini olumsuz etkilemektedir.
kayıtdışı çalışan işletmeler mali tablolarını tutarlı ve gerçek verilerle düzenlemediklerinden, güvenilir işletmeler olarak kabul edilmezler ve yatırımcılar için uygun bir hedef olarak kabul edilmezler. Vergi ve sigorta primini eksik ödemeleri nedeniyle, yüksek vergi ve ceza riski altında bulunurlar. Şeffaf olmayan yönetim şekilleri de büyümelerini ve kurumsallaşmalarını güçleştirir.
Kayıtdışılığın önlenmesi ve belge düzeni
Ülkemizin kalkınması, gelir dağılımı, vergi adaleti üzerinde önemli olumsuz etkileri bulunan kayıtdışılığın önlenmesi amacıyla son yıllarda önemli gayretler gösterilmektedir. 8.000,00 YTL'yi aşan ticari nitelikteki ödemelerin bankalar aracılığı ile ödenmesi, 500,00 YTL'yi aşan kira ödemelerinin hak sahibinin banka hesabına yatırılması mecburiyeti getirilmesi gibi.
Ayrıca, işletmelerde kayıt ve belge düzeninin tam olarak sağlanması ve işletilmesi için Maliye Bakanlığı'nca genel tebliğlerle düzenlemeler yapılmaktadır. Ayrıca bazı düzenlemelerle vergi mükelleflerine, faaliyet türüne göre, fatura, serbest beslek makbuzu ve geder pusulası dışında bazı yeni belge düzenleme yükümlülüğü getirilmiştir. 2008 yılı başında 379 sayılı VUK Genel Tebliği ile kıymetli maden alım-satımında, hekimlerin kredi kartları ile müşterilerinden yapacakları tahsilatlarda, anlaşmalı eczanelerce sosyal güvenlik kurumu adına düzenlenen faturalar konusunda yenilikler getirilmiştir.
Bazı faaliyetlerde yeni belge düzeni
01.08.2008 tarih ve 26954 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 385 sayılı VUK Genel Tebliği ile bazı faaliyetlere ilişkin olarak düzenlenecek belgeler ve belge düzeni uygulaması konusunda değişiklikler yapılmaktadır.
1-Bedeli kredi kartı kullanılmak suretiyle ödenen taşımacılıkta belge düzeni
Yolcu sirkülasyonunun yoğun olduğu deniz taşımacılığı veya şehir içi toplu taşımacılığı hizmeti verilen yerlerde, yolcuların hizmet bedelini bilet, jeton vs. satın alarak ödemesinin ve bunları kullanmak suretiyle turnike ve benzeri sistemlerden geçiş yapmasının işlemleri yavaşlatmakta olduğu, bu yavaşlamanın önüne geçilmesi amacıyla bazı bankaların, yolcu geçişini hızlandırarak transit geçiş yapılmasını sağlayacak ve iş yükünü azaltarak zaman kaybının önüne geçecek şekilde, anılan yerlerde müşteri ile muhatap olacak bir personel bulundurulmaksızın, şifreleme veya doğrulama gerektirmeden kullanılacak kredi kartları çıkardığı ve bu kartların ödeme aracı olarak kullanıldığı uygulamada görülmektedir.
Maliye Bakanlığı da anılan gelişmelere uygun olarak anılan VUK Genel Tebliği ile kredi kartları ve banka kartları (ön ödemeli kartlar dahil) kullanılarak yapılan ve nitelikleri yukarıda anlatılan geçiş işlemlerinde uyulacak belge düzeni konusunda belirleme yapılması yoluna gitmektedir. Bu çerçevede, turnike ve benzeri geçiş sistemleri kullanılarak taşıma hizmeti veren işletmelerden aşağıdakiler tebliğde açıklanan uygulama kapsamına alınmıştır. Kapsama;
"Denizde veya iç sularda yolcu taşımacılığı yapan yolcu motoru, yolcu gemisi, feribot gibi ulaşım araçları",
"Şehir içinde toplu taşıma hizmeti sunan araçlar" ile hizmet veren işletmeler girmektedir.
Söz konusu kartların tebliğde açıklanan şartlar dahilinde kullanılması durumunda günlük hasılat Bankaca alınacak geçiş raporlarına istinaden işletmeler tarafından "muhtelif müşteriler" ibareli fatura ile belgelendirilecek ve kayba alınacaktır. Ancak, müşterinin istemesi halinde yolcu bileti işletme tarafından düzenlenerek verilecektir.
2-Otomatik satış makineleri ile yapılan satışlarda belge düzeni
Günlük yaşamda otomatik makinelerin tüketicilere doğrudan ulaşmanın bir yolu olarak yiyecek, içecek vb. mal veya hizmetlerin satışında yaygın bir şekilde kullanılmakta olduğu bilinmektedir. Özellikle satılan mal veya hizmet bedelinin çok düşük, müşteri sirkülasyonunun ise yoğun olduğu alanlarda söz konusu satışlar, müşteri ile muhatap olacak bir personel bulundurulmaksızın, müşteriler tarafından satış bedelleri ödenerek doğrudan otomatik makineler ile yapılmaktadır.
Otomatik satış makineleri kullanılmak suretiyle yapılan mal veya hizmet satışlarının, anılan makinelerin tebliğde belirtilen şekilde kullanılması kaydıyla, malın satışı veya hizmetin verilmesi anında Vergi Usul Kanunu'nda yer alan belgelerden herhangi biri düzenlenmeyecek ancak gün sonlarında makineden alınacak raporlara istinaden "muhtelif müşteriler" ibareli bir fatura düzenlenecektir. Belirtilen şartların sağlanmaması durumunda ise malın sevk edildiği tarihten itibaren azami 7 gün içinde "muhtelif müşteriler" ibareli bir fatura düzenlenir.
3-Elektronik sistemler kullanılarak yapılan otopark işletmeciliğinde belge düzeni
Otopark işletmeciliği faaliyetinde bulunan mükellefler tarafından ödeme kaydedici cihaz yerine kullanılan elektronik cihazların tebliğde belirtilen şekilde kullanılması kaydıyla, otopark işletmeciliği hizmetinin aşağıda yer alan açıklamalar çerçevesinde belgelendirilesi uygun görülmüştür.
Otopark işletmecileri tarafından ödeme kaydedici cihaz yerine tebliğde belirtilen özellikleri haiz elektronik cihazların kullanılması durumunda; günlük hasılatın belge düzenlenmeksizin hasılat raporuna göre kaydedilmesi, her cihazın seri numaralarına göre günlük ve kümülatif hasılatı içerecek şekilde verilen Z raporlarına istinaden gelir kaydı yapılır. Bu şekilde cihaz kullanılan otoparklarda ayrıca ödeme kaydedici cihaz kullanılmaması gerekmektedir.
4-Kapıdan veya mesafeli sözleşme düzenlenerek yapılan satışlarda iade İşlemlerinde belge düzeni
4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun'un 8'inci maddesinde, işyeri, fuar, panayır gibi satış mekanları dışında önceden mutabakat olmaksızın tecrübe ve muayene koşullu satışlarda kapıdan satış olarak tanımlanmıştır. Bu tür satışlarda tüketiciye yedi günlük tecrübe muayene süresi sonuna kadar malı kabul veya hiç bir gerekçe göstermeden reddetme hakkı tanınmıştır.
Bu tür satışlarda meydana gelen iade işlemlerinde belge düzenine ilişkin ortaya çıkan sorunların giderilmesi amacıyla bazı açıklamaların yapılmasına ihtiyaç duyulmuştur.
Bundan böyle, sadece kapıdan ve mesafeli sözleşmeler düzenlenerek yapılan satışlara ilişkin iade işlemleri için iade bölümünün yer alacağı bir faturanın düzenlenmesi ve en aza iki örneğinin müşteriye gönderilmesi bakanlıkça uygun görülmüştür.
Söz konusu faturanın alt kısmına açılacak iade bölümünde;
-Mal iade edenin adı, soyadı, adresi, imzası
-İade edilen mala ilişkin cins, miktar, birim fiat ve tutar yer alacaktır.
Düzenlenen bu fatura malla beraber müşteriye gönderildiğinde müşteri malı iade etmek isterse iadeye ilişkin bölümü dolduracak ve iki örnek olan faturanın bir örneğini mal ile birlikte malı satana geri gönderecek, bir örneği kendisinde kalacaktır.
5-Döviz ve/veya kıymetli maden alım/satımında belge düzeni
Vergi Usul Kanunu'nun mükerrer 257'nci maddesinin Maliye Bakanlığı'na verdiği yetkiye dayanarak, 379 sıra numaralı Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği ile 32 Sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Tebliğ'e göre, kendilerine kıymetli maden alım/satım yapma yetkisi verilen yetkili müesseselere; 1/3/2008 tarihinden geçerli olmak üzere kıymetli maden alımında "Kıymetli Maden Alım Belgesi", satımında da "Kıymetli Maden Satım Belgesi" düzenleme zorunluluğu getirilmişti.
Getırılen bu uygulamanın iş yükünü çok artırdığı anlaşılmış, bu nedenle yeni tebliğle dileyen mükellefler için döviz ve kıymetli maden alımında "Döviz ve Kıymetli Maden Alım Belgesi" satımında da "Döviz ve Kıymetli Maden Satım Belgesi" adı altında tek bir belge düzenleme imkanı sağlanmıştır.
Mükellefler, faaliyetleriyle ilgili olarak 1/9/2008 tarihinden itibaren "Döviz ve Kıymetli Maden Alım/Satım Belgesi" düzenlemelerinin yanı sıra, bundan böyle döviz alım/satım belgesi ve kıymetli maden alım/satım belgesini ayrı ayrı da düzenleyebileceklerdir.
Tebliğle aşağıda belirtilen konularda da belge düzeni ile ilgili değişikliklere yer verilmiştir.
-Sigorta acentelerine tali acentelik sözleşmesi ile bağlı olarak çalışan tali acentelere ödenen komisyon bedellerinde belge düzeni,
-Yabancı para biriminde yurtiçindeki müşterilere düzenlenen faturalarda Türk para birimi karşılığı bulunmaması durumunda uygulanacak ceza.
Yurtdışındaki müşteriler adına düzenlenen faturalarda ise Türk para birimi karşılığı gösterilme şartı aranmaz.