Kapasite kullanım oranları bize ne söylüyor?

Kapasite kullanım oranlarını (KKO) bundan böyle Merkez Bankası açıklayacak. TÜİK'in açıkladığı oranlardaki hareketler kimi zaman sanayi üretimindeki hareketlere uyum göstermiyordu. Bu uyumsuzluk haklı olarak sorgulanıyordu. Ekim ayına ait KKO, bir yıl öncesinin aynı dönemine göre 4.9 puan düşmüştü. Oysa ekim ayı sanayi üretimi endeksi önemli bir üretim artışına işaret ediyordu: Yüzde 6.5. Bu uyumsuzluğun nedeni kullanılan yöntemin sorunlu olmasıydı.     

Kapasite kullanım oranlarını bundan böyle Merkez Bankası açıklayacak. Daha önce TÜİK'in açıkladığı kapasite kullanım oranlarındaki (KKO) hareketler kimi zaman sanayi üretimindeki hareketlere uyum göstermiyordu. Bu uyumsuzluk haklı olarak sorgulanıyordu.

Bir örnek: Ekim ayına ait KKO, bir yıl öncesinin aynı dönemine göre 4.9 puan düşmüştü. Oysa TÜİK'in sanayi üretimi endeksi verileri ekim ayı için önemli bir üretim artışına işaret ediyordu: Yüzde 6.5. Bu uyumsuzluğun olası nedenine ilişkin daha önce özetle (ama uzunca bir özet) şu değerlendirmeyi yapmıştım:

"Neden KKO ile sanayi sektörü büyümesi arasında bu denli büyük bir fark ortaya çıkıyor? Her firmanın beyan ettiği aylık verilerden elde edilen KKO'lardan, tek bir kapasite kullanım oranı hesaplamak için, her firmanın KKO'su ağırlıklandırılıyor. TÜİK'in web sayfasında biraz araştırınca, kullanılan ağırlıkların bir önceki yılın üretim değerleri olduğu ortaya çıkıyor.

Bu yöntem sorunlu. Basit ve 'uç' bir örnek vererek ortaya konulabilir. Tüm sanayide üç tane fabrika olsun. Tablo 1'de bu varsayımsal fabrikaların 2008 yılına ait üretim rakamları veriliyor. Bir sonraki sütunda ise bu üretimlerin toplam üretim içindeki paylarını gösteren ve sanayinin KKO'sunu hesaplamak için gereken ağırlıklar yer alıyor. Diğer üç sütunda ise her fabrikanın 2009'un farklı aylarına ait varsayımsal kapasite kullanım oranları gösteriliyor. Bizim açımızdan son satır önemli. Bu satırda üç fabrikadan oluşan sanayimizin toplam KKO'su yer alıyor.

Burada önemli nokta şu: Birinci fabrika 2008'de üretim yapmamış, bu nedenle 2009 için KKO hesaplanırken endekste 'sıfır' ağırlıkla yer alıyor; üretimi ne olursa olsun. Tüm sanayinin KKO'su ocak ayında yüzde 45.7 olarak hesaplanıyor. Oysa ilerleyen aylarda ekonomi toparlanıyor ve birinci fabrikada da üretim başlıyor. Mart ayında bu fabrikada KKO yüzde 50'ye, ekim ayında da yüzde 100'e ulaşıyor. Ama sanayi sektörünün KKO'su hiç değişmiyor. Değişmiyor; çünkü hem diğer iki fabrika hep aynı KKO ile çalışıyor, hem de birinci fabrikamızın endeksimiz açısından hiçbir önemi yok, ağırlığı sıfır.

Tablo 2'de farklı bir yöntem ile hesaplanan KKO var. Şu: Her fabrikanın ağırlığı hesaplanırken, tam kapasitede çalışması halinde üreteceği miktarın sanayinin toplam üretim miktarı içindeki payı dikkate alınıyor. Böyle hesaplanınca sanayinin KKO'su Tablo1'dekinden çok daha farklı çıkıyor. İki fark var. Birincisi, sanayide üretimin düşük olduğu ocak ayında, mevcut yöntem ile hesaplanan KKO'ya kıyasla daha düşük bir KKO var aslında sanayide. İkincisi, birinci fabrikanın devreye girmesi ile sanayide mart ve ekim ayında artan üretim ve kapasite kullanım oranını rahatlıkla yansıtıyor yeni yöntem."

Bu uzun alıntıdan sonra şimdi Merkez Bankası'nın KKO hesabına döneyim. TÜİK'ten farklı olarak üç aşamalı bir ağırlıklandırma var. Birinci aşamada çalışan sayısı kullanılarak herhangi bir alt sektördeki her bir firmanın KKO'sundan o alt sektörün KKO'su hesaplanıyor. Firma geçici olarak üretimini durdursa bünyesinde sıfırdan daha fazla çalışan barındıracağından, bu yöntem yukarıda değindiğim sakıncayı azaltıyor. Bundan sonraki aşamalarda önce daha üst sektöre, sonra da sanayinin geneline geçiliyor. Bu aşamalarda kullanılan ağırlıklar ise üretim değerleri içindeki paylar. Neyse; bu kadar teknik ayrıntı yeter, daha fazla ayrıntı isteyenler  Merkez Bankası'nın web sayfasına bakabilirler.

Grafik 1'de hem TÜİK'in hesapladığı eski KKO hem de Merkez Bankası'nın hesapladığı yeni KKO serileri var. Merkez Bankası'nın verileri 2007'nin ocak ayından bu yana var. İlk izlenim şu: Merkez Bankası'nın hesapladığı KKO TÜİK'in KKO'sundan genellikle daha düşük değerlere işaret ediyor. Buna karşın her iki seri birlikte hareket ediyorlar.

Kapasite kullanım oranlarının mutlak değerlerinden çok, zaman içindeki hareketleri daha önemli. Tablo 3'te bir yıl öncesinin aynı ayına kıyasla her iki KKO'nun 2008'in ocak ayından bu yana nasıl değiştikleri gösteriliyor. Şimdilik yeni serinin nasıl değiştiğini bir tarafa bırakıp yazının başında değindiğim uyumsuzluğa döneyim.

Aynı uyumsuzluk yeni seride de devam ediyor. Hatta şimdi uyumsuzluk daha fazla. Tekraren: 2009'un ekim ayında sanayi üretimindeki yıllık artışın yüzde 6.5olduğu açıklandı. Oysa TÜİK'e göre sanayide kapasite kullanım oranı aynı ay 4.9 puan, TCMB'ye göre ise 6.3 puan düşüyor. O zaman bu farklılığın bir başka açıklaması olması gerekir. Bir de not: 2008'in ilk aylarında da sanayi büyümesi ve KKO arasında uyumsuzluk var. Ancak o dönemde KKO'da gerçekleşen değişim çok daha düşük bir düzeyde.

Bu farka doyurucu bir açıklama bulana kadar kapasite kullanım oranı serisini kullanırken dikkatli olmak gerekiyor. Aslında bu şansızlık. Zira yeni KKO verileri artık sanayi üretimi verilerine göre daha erken açıklanıyor. Mesela şu anda ocak ayı KKO rakamımız var, oysa en son sanayi üretimi verisi kasım ayına ait. KKO değerleri büyüme hızımız için potansiyel bir öncü gösterge olabilecekken, değindiğim uyumsuzluk nedeniyle 'haber' değerlerini bir ölçüde yitiriyorlar.

Peki bu uyumsuzluk bir tarafa, yeni seri ne söylüyor? Önce olumsuzdan başlayayım: Kapasite kullanım oranı 2007 ve 2008'in ilk yarısına göre hala oldukça düşük bir düzeyde. Olumlu haber ise şu: Bir yıl öncesinin aynı ayına kıyasla sanayimiz son iki aydır kapasitesini daha fazla kullanıyor. Tablo 3'te aralık ayı değeri var (3.5 puan). Ocak ayında ise bu fazlalık 6.4 puana yükselmiş durumda.

Tablo 1: TÜİK'in yöntemine göre KKO (%)   

         Fabrika kapasite kullanımları

  2008 üretimi Ağırlık 2009 ocak 2009 mart 2009 ekim

Fabrika 1 0 0 0 50 100

Fabrika 2 800 0.57 50 50 50

Fabrika 3 600 0.43 40 40 40

Genel KKO     45.7 45.7 45.7

Tablo 2: Farklı yönteme göre KKO (%)     

 Tam kapasite       Fabrika kapasite kullanımları

   üretimi Ağırlık 2009 ocak 2009 mart 2009 ekim

Fabrika 1 1800 0.37 0 50 100

Fabrika 2 1600 0.33 50 50 50

Fabrika 3 1500 0.30 40 40 40

Genel KKO     28.6 46.9 65.3

Grafik 1: Kapasite kullanım oranları; TÜİK'in eski serisi (2005.1-2009.12) ve TCMB'nin yeni serisi (2007.1-2010.1)