İran’da yönetimdeki ikili yapı reformcu/muhafazakar çatışması ile gelen olaylar

İran’daki olaylar iktidardaki ikili yapı muhafazakar/reformist çekişmesinden kaynaklanarak halkın sıkıntılarını dile getirmesiyle başladı. 22 kişinin ölümü ve rejim tartışmaları ile sürdü. Beklentiler protestoların rejim değiişikliğine neden olmadan sönümleneceği, ama iki başlılığın çekişmelerinin içten içe süreceği noktasında birleşen yorumlara neden oluyor.

İran’da 28 Aralık’ta Meşhed’te hayat pahalılığı ve işsizliği protesto ile başlayıp yayılan göstriler İran iç siyasetini yakından takip edenlere göre iktidardaki çift başlılıktan reformcu/ muhafazakar çatışmasından başladı. 22 kişinin öldüğü gösteriler sonrasında ve dışarıdan Trump ve Netanyahu’nun devreye girmesiyle “rejim tartışmasına” dönüştürülmek istendi.

Muhefazakarlar/reformcular çatışması, Ruhani’nin ikinci dönem için seçilmesi öncesi 20 Mayıs seçimlerine eski savcı Meşhed Bonyad yöneticisi Ali Hamaney’in desteklediği İbrahim Reisi’nin aday olması ile su yüzüne çıktı. Seçimi Ruhani kazanırken Reisi’nin aldığı yüzde 35 oy yorumcular tarafından muhafazakarların lideri Ali Hamaney’e halkın desteğinin oranı olarak da tanımlandı.

Seçimin hemen ertesi günü muhafazakar Kayhan gazetesi manşetten Ruhani’nin resmiyle “Şimdi beklentileri karşılama vakti” başlıklı haberiyle, bugünlerin habercisi oldu.

16 Ocak 2016’da ambargonun gevşetilmesi sonrası İran halkı rahatlayacağına, çektiği ekonomik sıkıntıların azalacağına inanıyordu. Trump sonrası ABD’den engellerin sürmesiyle biraz düzelme olsa da beklentilerin çok uzağında kalındı. Bunda bir yandan Trump sonrası ABD’den engellerin sürmesi etki etti, bir yandan da İran’ın, Ortadoğu politikası nedeniyle Suriye, Irak, Lübnan ve Yemen'deki yüklü harcamaları neden oldu. Buna bağlı olarak halkın beklentilerine cevap verilemediği gibi, işsizlik bir yıl öncesine göre yüzde 1.5 artarak 12.4’e yükseldi. Genç işsizlik oranı yazde 31’e yükselmiş durumda. Büyüme, ambargonun gevşetilmesi dışındaki yıllarda 1.5-3 arasında ama eksi olduğu yıllar da var. Enflasyon yüzde 35.

İran ekonomisinde dini liderlik makamının sorumlu ve hakim olduğu devlet monopoli Bonyadların hakimiyeti söz konusu. 2015 DEİK İran Raporu'na göre, Bonyadlar ekonominin yüzde 40’ını doğrudan, yüzde 45’ini dolaylı kontrol ediyordu. Bonyad şirketlerinin İran bütçesinin yüzde 65’ini kullandığı tahmin ediliyor.

Bu ikili yapıda reformcular, hükümet olarak ülkeyi yönetmek için karar almak isterken, “Davulun kendi boyunlarında, tokmağın muhafazaker dini lider Hamaney ve ekibinin elinde” olması nedeniyle halkın beklentilerine yanıt veremiyor. İki grup arasındaki iktidar çatışması yer yer sakinleşse de zaman zaman birbirine karşı kışkırtmalar ve iktidardan daha çok pay alma isteklariyle alevleniyor.

28 Aralık’ta Meşhed’de başlayıp yaygınlaşan işsizlik ve pahalılığı potesto eylemlerinin de muhafazakarların güçlü olduğu Meşhed’de başlaması ve önce Cumhurbaşkanı Ruhani’yi hedef alması bakımından bu iktidar ikileminden kaynaklanmış görülüyor. Tahran’da başlangıçta katılımın çok düşük olması, 2009’da Ahmedinejat’a karşı gösterilerdeki büyük katılımla karşılaştırılıyor. Buna yönelik yorumlar yapılıyor. Tahran’da hükümet yanlılarının karşı gösterilerinde, ABD karşıtı sloganlar atılması ise “Diş güç kışkırtmaları” değerlendirmelerine yol açıyor.

Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cihangiri, “Protestolar ekonomik sorunlardan kaynaklanıyor. Ama arkasında başka şeyler var . Bunu yapanlar hükümete zarar vereceklerini düşünüyorlar. Fakat aslında kendi ellerini yakıyorlar” değerlendirmesini yaparken, Ruhani, “Anayasaya göre, halkın eleştiri ve protesto hakkı vardır. Hükümet bunlara alan açmalıdır. Vandallık yapan çevreye zarar verenlere ise tolerans gösterilmeyecektir” diyordu. Ali Hamaney ise bir süre bekledikten sonra iş rejim tartışmalarına dönünce, “Düşmanlarımız para, silah ve ajanlarıyla İran’ı karıştırıyor”açıklamasını yaptı.

Protestoların başlamasının hamen ardından Trump, İran halkının rejimin yolsuzlukları ve yurtdışında terör faaliyetlerini desteklemesi nedeniyle İran halkının barışçıl protestolar başlattığını belirterek, desteklediğini açıkladı. Netanyahu da “İranda rejim değişikliği ile kardeşçe yaşarız” değerlendirmesini yaptı.

Doğaldır ki bu değerlendirmeler İran’da ABD ve İsrail’i protestolara yol açtı. Yorumlar protestoların bir rejim değişikliğine yol açmadan sönümleneceğini gösteriyor. Ama reformistler/muhafazakarlar arası çatışmanın içten içe süreceği, iki başlılığın bunun kaynağı olmaya devam edeceği de yorumlarda yer alıyor...