İkiz açık
Hem kamu açığı, hem de dış ticaret açığı vermek ve parasının değerini korumak mümkün olmaz. İkiz açık vermek ve bu açıkları birkaç sene sürdürebilmek sadece rezerv para olan doları basan ABD için söz konusu olabilir. Türkiye 2002-2007 döneminde bütçe açığını kapatmış, faiz dışı fazla vermiş ve borç sürdürülebilirliğini sağlamıştır. Ancak bu dönemde dış ticaret açığı ve cari açık hızla artmıştır. Bu gelişmede tek etken kur değildir. Dolayısıyla gelecekte bu durumu değiştirecek tek etken de kur değildir. 2008 yılında bu manzara değişmeye başladı. 2009 ve 2010 yıllarında dış açık kaygımız olmayacak; fakat bütçe açıkları milli gelirin yüzde 5'ini -2009- aşacak, 2010 yılındaysa bütçe açığı/GSYH oranının kaç olacağı büyümeye bağlı görünüyor. Bu gelişmeler aslında bir bakımdan olumlu çünkü emtia fiyatlarındaki gerileme ve enerji faturasının hızla azalışı resesyonla birleşerek cari açığı sıfır veya sıfır ile 10 milyar dolara arasında düşük bir seviyeye geriletmiş oluyor. Bütçe açığının hızla arttığı bir dönemde cari açık bu kadar net biçimde düşmeseydi sorun çok daha büyük olacaktı.
Yapılan açıklamalarda neler var? Herşeyden önce 2010 ve 2011 yıllarında da bütçe açıkları verileceği ve bu açıkların yaklaşık 40 milyar TL olacağı bilgisi var. 2009 yılı bütçe açığı hedefi 48 milyar TL ve tahmini GSYH'nın yüzde 5'ine denk geliyor. Bu açığın yüzde 40'ı ilk üç ayda verildiği için geri kalan dokuz ayda açığın yüzde 60'ı verilecek, yani çeyrek dönemlerde ilk çeyreğin yaklaşık yarısı kadar açık verilmeye devam edileceği de görülüyor. Bütçe açıkları hız kesiyor, fakat ortadan kaybolmuyor. 2010 ve 2011'de büyümenin beklendiği kadar hızlı biçimde pozitife dönmeyeceği bir senaryoda, mesela yüzde 3.3 ve yüzde 4.5 büyüme hızları değil bunların yarısı kadar hızlarda, harcamalar sabit kalırsa bütçe açığı/GSYH oranı ve kamu borç stoku/GSYH oranı öngörüldüğünden yüksek olacak. Ancak kamu borç stoku/GSYH oranının bugünü yüzde 43 seviyesinden yüzde 48'e yükseldiği bir senaryo mevcutsa da, bundan daha fazla yükseldiği bir senaryo bulmak kolay değil. Keza cari açık da her durumda 2011 sonuna kadar yüzde 4'ü aşamayacak gibi görünüyor. Kanımca 2009 için varsayılan yüzde 3.6'lık küçülme olabilir, yani gerçekçi sayılabilir, ama temel senaryo olamayacak kadar iyimser gerçekçilik içeriyor. Kabaca yüzde 3.5, yüzde 5.5 ve yüzde 7.5 küçülme varsayan üç senaryodan (iyimser-temel-kötümser senaryolar) bahsedilebilir. Sonuncusunda cari açık neredeyse sıfırlanıyor, ama bütçe açığı/GSYH yüzde 6'yı geçiyor. IMF tanımlı faiz dışı fazlaysa her durumda eksiye dönüyor. Oran olarak bakıldığında düz bir çizgide seyreden kamu borcu/GSYH patikası varsayımı yaklaşık 1 kamu harcaması çarpanıyla milli geliri artırma hipotezine dayalı. Böyle bir derin resesyon döneminde kamu borcunun milli gelire oranını sabit tutarak harcama yapıp büyümeyi yüzde 4.5'lara yükseltebilmek başarıdır. Esasen yüzde 4-4.5 ekonominin potansiyel büyüme oranı sayılabilir. Potansiyel büyüme oranını yakalamak bu kadar çabuk yakalamak resesyon uzun kuyruklu L şeklindeyse pek de kolay olmayabilir. Dolayısıyla soru bunun mümkün olup olmayacağında. Büyüme geri gelecekse kamu harcaması yapmak ve hatta borç/GSYH oranını yükseltecek şekilde harcama yapmak gayet doğaldır: ama büyüme geri gelmezse, özellikle dış pazarlar açılmazsa, yorum değişir.
Elbette, kamu harcaması yapabilmek ve göstergeleri fazla bozmamak için faiz harcamalarının düşmesi gerekiyor. Yani faizlerin düşük kalması şart. Buradan gelecek tasarruf faiz dışı harcamalar için kullanılabilir ve yine de elbette ki bütçe açığı vererek yapılan-yapılacak harcamalar milli geliri uygun koşullarda tetikleyebilir. Ama bu etkinin düşünülebileceği kadar yüksek olmamsı olaılığı da var. Ayrıca, faiz harcamaları düşmeyebilir çünkü faizler yukarı doğru harekete geçebilir. Büyüyen bir ekonomide bu normaldir. Ama faizler büyüme geri gelmeden yönünü yukarıya çeviririrse sorun büyür.
1. Senaryo 2. Senaryo 3. Senaryo
2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011
Büyüme -3,60 3,30 4,50 -5,60 2,20 3,50 -7,60 0,00 2,20
Cari açık/GSYİH 1,90 3,00 4,00 1,06 2,66 3,47 0,18 1,91 3,17
Bütçe açığı/GSYİH 5,00 3,75 3,50 5,11 3,87 3,65 5,22 4,04 3,86
Borç stoku/GSYİH 43,10 44,00 37,98 44,01 45,42 39,58 44,97 47,42 41,86