İki krizin küçülme hikayesi
Bu yazının Dünya'da yer aldığı gün geride bıraktığımız yılın son çeyreğine ilişkin milli gelir rakamları belli olacak. Böylece 2009 yılında ekonomimizin ne kadar küçüldüğünü öğrenmiş olacağız. Öyle anlaşılıyor ki 2008 sonuna doğru yapılan tahminlerden çok daha yüksek, ama 2009 baharında yapılan tahminlerden de daha düşük bir küçülme hızı açıklanacak. Muhtemelen yüzde 5.5 civarında bir değer ortaya çıkacak.
Grafik-1'de alışılmışın dışında bir gösterim yer alıyor. Amaç küresel kriz sırasında ortaya çıkan milli gelir hareketlerini, kendi yarattığımız 2001 krizi sırasındaki hareketlerle karşılaştırmak. Her iki kriz için de, krizin milli gelire etkisinin şiddetini ve süresini görebilmek için TÜİK'in yayınladığı mevsimlik hareketlerinden ve çalışma günü sayılarından arındırılmış gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) verileri kullanılıyor.
Grafiğin alışılmış gösterimde olmamasının nedeni bu değil ama. Şu: Krizler sırasındaki GSYH verileri karşılaştırma amacıyla endekse dönüştürülüyor. Her iki krizden önceki son zirve GSYH değerleri 100 olacak şekilde endeks tanımlanıyor. Tüm grafiği enlemesine kaplayan eğri 1999'un son çeyreği ile 2003'ün üçüncü çeyreği arasındaki dönemdeki GSYH hareketlerini gösteriyor. O dönemde krizden önceki zirve GSYH değeri 2000'in son çeyreğindeydi. GSYH aynı değere ancak 2003'ün ilk çeyreğinde ulaştı.
Son krizden önceki zirve GSYH değeri 2008'in ilk çeyreğinde gerçekleşti. Grafikte yer alan ve eni daha kısa olan eğri ise 2007'nin son çeyreği ile 2009'un üçüncü çeyreği arasındaki GSYH hareketlerini gösteriyor. Ancak, karşılaştırmaya imkan vermek için her iki zirve değeri aynı dönemde (2000'nin son çeyreği) gerçekleşmiş şekilde grafik çiziliyor. Farklı bir ifadeyle krizlerin başlangıçları üst üste çakıştırılıyor.
Ortaya çıkan sonuçlar şunlar. Birincisi, her iki krizde de zirveden dibe geçen süre aynı: Dört çeyrekte dibe ulaşılmış. İkincisi, zirve ile dip noktası arasında ortaya çıkan GSYH kaybı son krizde daha fazla. İlla rakam vermek gerekirse şöyle: 2001 krizi sırasında yüzde 11.4, son krizde ise yüzde 13.4.
Üçüncüsü, kendi çıkardığımız kriz sırasında, kriz öncesi GSYH düzeyine dönmemiz için dokuz çeyrek yıl geçmiş. Son krizde ise kriz öncesinde zirveye ulaşılan tarihten bu yana altı çeyrek yıl geçmiş durumda ve zirve GSYH değerinin hala yüzde 5.5 altında GSYH değerimiz. Dördüncüsü, 2009'un son çeyreği için açıklanacak GSYH büyümesi oldukça yüksek olacak. Ama bu yüksek büyümeye karşın, kriz öncesi zirve değerin belirgin biçimde altında kalacak GSYH. Grafik 2'de ise GSYH'nin 1998'in başından bu yana normal seyri var.
Şüphesiz bundan sonra ne olacağı daha önemli. Bu çerçevede söyleyeceğim yeni bir şey yok. Eski söylediklerimi kısaca tekrar edeyim: Birincisi, önümüzdeki dönemde çeşitli seçimler var. Bu ortamda Türkiye'nin potansiyel büyüme hızını artırıcı 'derin' reformlara girişilmesi beklenmez. Bu durumda potansiyel büyüme hızımız 4-5 yıl daha yüzde 4.5 dolaylarında kalacak.
İkincisi, 2007'den başlayan bütçedeki bozulma küresel kriz nedeniyle 2009'da iyice belirginleşti. Bu nedenle, işsizliği azaltıcı yönde iç talebi artırıcı politikalar uygulamamız için fazla bir manevra alanı yok. Oysa 'derin' reformlara girişebilseydik bu manevra alanını genişletebilirdik. Demek ki 2010-2012 büyüme hızımızı büyük ölçüde dış koşullar belirleyecek.
Bu durumda -ki bu da üçüncü çıkarsama, önümüzdeki dönemin GSYH hareketlerinin iki temel belirleyicisinden ilki ihracatımız olacak. ABD ve AB ülkelerinin bir an önce toparlanmaları bu açıdan önemli. Burada riskler var. Türkiye'ye gelecek dış kaynak miktarı ise diğer belirleyiciyi oluşturuyor. Bu açıdan ise henüz umut verici bir gelişme yok.
Sonuç şu: 2010-2012 arasında gerçekleştirebileceğimiz büyüme hızı pek de parlak olmayacak. Farklı bir ifadeyle, potansiyelimizi zorlayamayabiliriz. Bu yargı özellikle 2011-2012 için geçerli. Elbette bugünkü ekonomi politikamız ve küresel koşullar altında.
Grafik 1: 2001 krizi ve küresel krizde GSYH (Mevsimlik hareketlerinden ve çalışma günü sayısındaki farklılıklardan arındırılmış çeyrek yıllık veriler). Grafik 1'de yatay ekseni yeniden düzenlemek mümkün mü. Şöyle: Gri boyalı alanın başlangıcında 00Q4 yerine 0 koyup, öncekileri -1, -2, -3, -4 yapsak. Sonrakileri de 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ve 11?
Grafik 2: 1998'in ilk çeyreği ile 2009'un üçüncü çeyreği arasında GSYH (Mevsimlik hareketlerinden ve çalışma günü sayısındaki farklılıklardan arındırılmış veriler)