Hukukun üstünlüğü
Hukukun üstünlüğü, ülkelerin uygarlıkta ulaştıkları noktayı belirlemek açısında çok önemli bir kavramdır. “World Justice Project” (WJP) diye uluslararası bir kuruluş, ülkeleri değerlendiriyor. Aşağıda, “Rule of Law Index-2015” raporundan alıntılar bulacaksınız.
Hukukun üstünlüğünün dört ilkesi
1- Devlet görevlileri ve kurumları; kişiler ve özel kuruluşlar yasalar önünde sorumludur; gerektiğinde hesap verirler.
2- Yasalar, nettir, herkese açıktır, dengelidir, adildir; herkese eşit olarak uygulanır; kişilerin güvenliği ve mülkiyet hakları dahil, temel haklarını korur.
3- Yasaların uygulama süreci, ulaşılabilir, adaletli ve verimlidir.
4- Adalet, yetkin, ahlâklı, bağımsız ve tarafsız kişilerce dağıtılır. Bu kişiler sayıca yeterlidir, yeterli kaynaklara sahiptir.
Hukukun üstünlüğü soyut bir kavram mı?
Hukukun üstünlüğü, toplumun, toplumdaki her kişinin günlük yaşamında da yer alır. Örneğin;
İş dünyası: Yatırımcı, bir ülkeye yatırım yaparken önce burada hukukun üstünlüğüne bakar. Yasalar vırt-zırt değişiyorsa, anlaşmalara uyulmuyorsa, yolsuzluk yoğunsa, mülkiyet hakları ayaklar altındaysa o ülkeye yatırım yapmaz.
Devlet kontrolü: Üstünde seyahat edilen yolları, köprüleri, pistleri, ya da içinde yaşanan, çalışılan binaları düşünün. Eğer bu yapılar teknolojinin gerekli kıldığı sağlamlıkta yapılmıyorsa, bunu kontrol resmi eden kuruluşlarda yolsuzluk, yozlaşma varsa, kişilerin canı tehlikededir.
Kamu sağlığı ve çevre: Eğer birileri çevreyi kirletiyor, yabani hayat korunmuyor ve yetkililer buna göz yumuyorsa, kişilerin sağlığı tehlikeye girer ve korunması gereken doğal çevre talan edilir.
Halkın katılımı: Birden bir semtte gökdelenler, siteler yükseliyor ve o semt sakinleri önceden haberdar edilmiyorsa; bozulan huzurlarına itiraz hakkı onlara tanınmamışsa ortada bir çarpıklık vardır.
Sulh hukuk: Diyelim iki taraf arasında bir anlaşmazlık var. Eğer o ülkedeki hukuk sistemi kolay ulaşılamaz, güvenilemez veya yozlaşmışsa ne olur? Kişiler, ya hak aramaktan vazgeçerler, ya da kendileri adaleti yerine getirmeye çalışırlar.
Hukukun üstünlüğü endeksi
WJP, hukukun üstünlüğünü ölçmek için aşağıdaki 9 faktörü kullanmış:
1- Yürütme gücünün kısıtları (Constraints on Government Powers)
Yürütme, yasama ve yargı ile sınırlıdır. Yürütme, bağımsız bir denetleme ve inceleme ile etkili bir biçimde kısıtlıdır. Görevini kötüye kullananlar cezalandırılır. Yetkinin transferi, yasalarla mümkündür.
2- Yolsuzluğun yokluğu (Absence of Corruption)
Yargı, yasama ve yürütme; polis ve asker, makamlarını özel çıkarları için kullanmaz.
3- Yürütmede açıklık (Open Government)
Yasaların ve yürütmenin verilerinin açıklığı; bilgiye erişme hakkı; katılım; şikayet mekanizması
4- Temel haklar (Fundamental rights)
Eşit muamele, ayırımcılığın olmaması; kişinin yaşama ve güvenlik hakkı; savunma hakkı; fikir ve ifade özgürlüğü; mahremiyet hakkı; din ve vicdan özgürlüğü; toplanma ve örgüt kurma özgürlüğü; sendika kurma özgürlüğü.
5- Emniyet ve asayiş(Order and security)
Suç, etkin biçimde kontrol altındadır. Kişiler, şiddete başvurmaz.
6- Mevzuatın uygulanması(Regulatory enforcement)
Resmi mevzuat etkin biçimde uygulanır.
7- Hukuk mahkemeleri (Civil Justice)
Halk yargıya kolayca ulaşabilir, maliyetini kaldırabilir. Mahkemelerde ayırımcılık, yozlaşma, uygunsuz hükümet etkisi, nedensiz gecikme yoktur.
8- Ceza mahkemeleri (Criminal Justice)
Soruşturma sistemi etkindir. Hüküm verme sistemi zamanında ve etkindir. Ceza sistemi adildir, yozlaşmamıştır, uygunsuz hükümet müdahalesinden uzaktır.
9- Resmi olmayan yargı kurumları (Informal Justice)
Bazı ülkelerde anlaşmazlıkları çözmek için mevcut olan, geleneksel, kabileye ait, dini yargı kurumlarının etkin olması, zamanında karar vermesi; tarafsız olması, etkilerden uzak olması; temel haklara saygılı olması.
Sonuç
Ben hukukçu değilim. Ancak hukukun üstünlüğü, bir yurttaş olarak hepimizi ilgilendiriyor; işimizde, aşımızda hukuk var. Peki ülkemiz bu değerlendirmede nerede? Biz 102 ülke arasında 80. sıradayız. Ne dersiniz: Kıskanılacak bir pozisyonda mıyız?