Hayat tekdüze değil ki…
1994 Meksika (peso) krizinden önce Meksika’nın ekonomi yönetiminin ne kadar parlak beyinlerden oluştuğu batı medyasında sıkça dile getiriliyordu. 1997 ortasında Tayland’da patlak verip hızla Endonezya, Filipinler, Kore ve Malezya’ya sıçrayan kriz öncesinde bu ülkelerin önemli bir kısmı “Asya kaplanları” olarak niteleniyordu. Krizden birkaç ay önce aynı başlığı taşıyan bir Dünya Bankası raporu yayınlanmıştı mesela. Son küresel krizi daha önce öngören pek çıkmadı; krizden önce, artan risklere dikkat çeken iktisatçı sayısı bir elin parmaklarını geçmez herhalde.
İki tane grafik veriyorum. İlk grafikte 2001 sonu ile 2016 ortasını kapsayan dönemde Türkiye’nin reel gayri safi yurt içi hasıla (eski GSYH) serisinin hareketi (üçer aylık frekansta, son dört çeyreğin toplamı olarak) yer alıyor. Ayrıca 2001’in son çeyreği ile 2008’in ilk çeyreği başındaki trendi, bu trend 2016 ortasına kadar sürmüş gibi “noktalı” bir doğru halinde gösteriyorum. Bir de dikey çizgi var: 2008’in ilk çeyreğini işaretliyor. Amaçlanan şu: Zamanı geriye sarsak ve 2008’in ilk çeyreğine dönsek. Elimizdeki mevcut GSYH verilerini kullanarak hesapladığımız trendi ileriye doğru uzatsak. Elbette bu kadar basit tahminler yapılmıyor ama o dönemde sofistike bir tahmin de yapılsa, küresel krizi öngören olmadığına göre, üç aşağı beş yukarı buna benzer bir trend hesaplanacaktı. Oysa krizle birlikte bizim GSYH baş aşağı gidiyor; sonra toparlansa da, “eski trendinde hareket etseydi ulaşacağı değere” hiç yaklaşamıyor.
Tersi bir örnek ikinci grafikte yer alıyor. Grafikte Mart 2015’in ilk haftası ile Ekim 2017’nin ikinci haftası arasındaki dönemde dolar kurunun haftalık hareketi var. Dolar kurunun “kesikli çizgi” ile gösterilen kısmı Eylül 2016’nın ilk haftasından bu yana gerçekleşen değerler. Bir de “noktalı” olarak gösterilen trend doğrusu var. İlk grafiktekine benzer bir senaryo işleniyor: Zaman geriye sarılıyor; Eylül 2016 sonunda, 2015 ortasından itibaren eldeki mevcut verilerle bir yıllık bir dönem için dolar kuru tahmini yapılıyor (dikey çizgi Eylül 2016 sonunu işaretliyor. Yine çok basit bir tahmin yöntemi kullanılıyor (trend ileriye uzatılıyor). Ve yine büyük bir hata yapılıyor: Dolar kuru birden sıçrıyor; bu hareket bir süre sonra durulsa da kur bir daha eski trendinin gösterdiği değerlere dönmüyor.
Yanlış anlaşılmasın: Türkiye’ye ait veriler elimin altında olduğu için Türkiye üzerinde durdum. Brezilya ya da ne bileyim Rusya verilerini kullansaydım da benzer grafikler çizebilecektim. Önemli olan kıssadan hisse şu: “Doğrusal” gibi görünen hareketler beklenmedik bir anda keskin dönüşler yapabilirler. Yani, hayat tekdüze değil. Brezilya’da ya da Rusya’da da değil, Türkiye’de de.
