Fikri ve sınai mülkiyet hakları ve gümrük
Hukuki açıdan korunmaya değer görülen fikir, zeka ve beceri ürünleri fikri ve sınai mülkiyet hakları kapsamında değerlendiriliyor. Birleşmiş Milletler bünyesi içinde Dünya Fikri Haklar Örgütü kurulmuş bulunuyor, Örgüte göre fikri mülkiyet; sınai mülkiyet ve telif hakları olmak üzere iki kısımdan oluşuyor.
Sınai mülkiyet kapsamında temel olarak buluşlar, markalar, sınai tasarımlar, coğrafi işaretler, know how ve ticari sırlar yer alıyor. Telif haklarının kapsamını ise; edebi ve ilmi eserler, güzel sanatlar, sinema ve müzik eserleri değerlendirilebiliyor.
Fikri ve sınai mülkiyet hakkı AB'nin rekabet hukuku kapsamında da yer alıyor ve daha çok bu hakların ticari yönlerine ağırlık verecek şekilde düzenlemeler yapılmış bulunuyor. AB mevzuatı çerçevesinde fikri mülkiyet hakları; patentler, tasarım, ticari markalar, telif hakları, ticari sırlar gibi piyasa düzenini doğrudan etkileyen unsurlarını kapsıyor.
Sınai mülkiyet haklarının etkin biçimde korunması, sağlıklı ve sağlam bir sanayiinin ve kararlı ekonominin temel koşullarındandır. Dünyada hızlı bir şekilde teknolojik devrimin yaşandığı dikkate alındığında, teknolojik açıdan güçlü olan ülkelerin her alanda söz sahibi olduğu, ekonomik anlamda güçlü bir yapıya kavuştuğu görülebiliyor. Bu süreçte etkin olan nedenlerin; buluşlar, sınai tasarımlar, know how gibi sınai mülkiyet kavramının unsurlarından oluştuğu anlaşılıyor. Dolayısı ile bir ülkenin sanayisinin ve ekonomisinin gelişmesinde ve sağlıklı bir yapıya kavuşmasında sınai mülkiyet haklarının güvence altına alınması büyük önem taşıyor.
Dünya Ticaret Örgütü Kuruluş Anlaşması ve Eki Ticaretle Bağlantılı Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları Anlaşması'nın yürürlüğe girdiği 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren fikri ve sınai hakların etkin biçimde korunması konusunda tüm ülkeler, bu konudaki diğer uluslararası anlaşmaların hükümlerini de içerecek mevzuatı yürürlüğe koymakta, uygulamaları eşit biçime getirmekte ve ihlallere karşı etkin yaptırımlara ilişkin tedbirleri belirlemektedirler.
Fikri ve sınai haklarla ilgili mevzuat hükümleri
Fikri haklar 5846 Sayılı 05.02.1951 tarihli Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile güvence altına alınmış iken sınai mülkiyet hakları; 24.06.1995 tarihli; 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında KHK (Kanun Hükmünde Kararname), 554 Sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK, 555 Sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında KHK, 556 Sayılı Markaların Korunması Hakkında KHK ve anılan KHK'lerde değişiklik yapan 5194 Sayılı Kanun ile söz konusu haklara ilişkin cezai hükümlerin yer aldığı 4128 Sayılı, 03.11.1995 günlü Kanun kapsamına alınmıştır.
4128 Sayılı Yasa'da; marka, patent veya endüstriyel tasarım koruması altındaki ürünleri izinsiz olarak almak, satmak, ithal, ihraç etmek, herhangi bir ticari amaçla elde bulundurmak, hakkı olmadığı halde kendisini marka, tasarım veya patent hakkı sahibi gibi göstermek, yeni olmadığını bildiği bir endüstriyel tasarım veya patent için müracaatta bulunmak vs. gibi suç tanımlamaları yapılmıştır. Cezalar ise hapis veya para cezası, hem hapis hem para cezası, işyerinin kapatılması ve ticaretten men olarak belirlenmiştir.
Yine 4128 Sayılı Yasa ile hak sahibine tanınan münhasır yetkilerin, üçüncü kişiler tarafından izinsiz kullanımı tecavüz olarak değerlendirilmiş ve bu durum hukuk ve ceza davaları ile yaptırıma bağlanmıştır. Hukuk davalarında tecavüzün önlenmesi, kaldırılması, maddi ve manevi tazminat, ceza davalarında ise caydırıcılığı sağlayıcı nitelikte para ve hapis cezaları ile işyerinin kapatılması ve ticaretten men cezası öngörülmüştür.
Yukarıda yer alan yaptırımlar fikri ve sınai mülkiyet haklarına ihlal eder mahiyetteki eşyanın Türkiye'de üretilmesi veya ticarete konu edilmesi halinde uygulanacaktır. Eğer söz konusu hakları ihlal eden eşya ithalata veya ihracata konu olması halinde ise durumun gümrük mevzuatı açısından değerlendirilmesi gerekiyor.
Fikri ve sınai mülkiyet hakları ve gümrük mevzuatı
Konu Gümrük Kanunu'nun 57'nci maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu maddeye göre;
1. a) Fikri ve sınaî haklar mevzuatına göre korunması gereken haklar ile ilgili olarak hak sahibinin yetkilerine tecavüz eder mahiyetteki eşyanın alıkonulması veya gümrük işlemlerinin durdurulması hak sahibinin veya temsilcisinin talebi üzerine gümrük idareleri tarafından gerçekleştirilir. Durdurma veya alıkoyma kararı hak sahibi veya temsilcisi ile beyan sahibi veya 37'nci maddede belirtilen kişilere bildirilir.
b) Gümrük idaresine henüz bir talepte bulunulmadığı durumda ve söz konusu eşyanın fikri ve sınaî mülkiyet haklarını ihlal ettiğine dair açık deliller olması halinde, hak sahibinin geçerli bir başvuruda bulunabilmesini teminen, gümrük idareleri tarafından eşya üç işgünü süresince re'sen alıkonulabilir veya eşyanın gümrük işlemleri durdurulabilir.
2. Fikri ve sınaî hakların ihlal edildiği gerekçesi ile gümrük idaresine yapılan başvurunun kabulü, söz konusu eşyanın gümrük idaresince gereğince muayene edilmeden bırakıldığı veya eşyanın alıkonulması için herhangi bir önlem alınmadığı gerekçesi ile hak sahibine tazminat hakkı doğurmaz. Fikri ve sınaî hakları ihlal eden eşya ile mücadele kapsamında, gümrük idaresince başvuru üzerine veya re'sen hareket edilmesi nedeniyle ilgili kişilerin zarara uğramasından gümrük idaresi ve yetkilileri sorumlu tutulamazlar.
3. Gümrük idaresince alınan durdurma veya alıkoyma kararının hak sahibine tebliğinden itibaren çabuk bozulabilir eşya için üç iş günü, diğer eşya için on iş günü içinde hak sahibince ihtiyati tedbir kararı getirilmemesi halinde, eşya hakkında beyan sahibinin talepte bulunduğu gümrük rejimi hükümlerine göre işlem yapılır. Haklı bir mazeretin bulunması halinde, hak sahibinin talebi üzerine, gümrük idaresince on iş gününe kadar ek süre verilebilir.
4. Gümrük idaresince gümrük işlemleri durdurulan veya alıkonulan eşya, yetkili mahkemece alınan karar doğrultusunda imha veya asli nitelikleri değiştirilerek tasfiye edilir.
5. Yolcuların kendi kullanımlarına mahsus kişisel eşya ile ticari mahiyette olmayan ve gümrük vergisi muafiyeti sınırları içinde kalan hediyelik eşya için bu madde hükümleri uygulanmaz. Aynı şekilde, fikri ve sınaî haklar mevzuatına göre korunması gereken haklar ile korunmuş ve hak sahibinin izni ile üretilmiş eşyanın; hak sahibinin rızası dışında bir gümrük işlemine tabi tutulması veya hak sahibinin onayladığından farklı şartlarda üretilmesi veya başka şartlarda bir marka taşıması halinde, söz konusu eşya bu madde hükümleri kapsamı dışında tutulur.
6. Gümrük idaresince gümrük işlemleri durdurulan veya alıkonulan eşyanın mahkemece fikri ve sınaî hakları ihlal ettiğinin tespitine gerek olmaksızın kolaylaştırılmış imha kapsamında gümrük kontrolü altında imhasına gümrük idaresi tarafından izin verilebilir. Kolaylaştırılmış imhaya ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle belirlenir.
7. Gümrük idaresince gümrük işlemleri durdurulan veya alıkonulan eşyanın hak sahibinin belirlediği tutarda teminatla iadesine ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle belirlenir.
Gümrük yönetmeliğinin hükümleri
Fikri ve Sınai Hakların Korunması Gümrük Yönetmeliği'nin dördüncü kitap ikinci kısmında 100 ila 111'inci maddelerde hükme bağlanmıştır.
Fikri ve sınai hakları ihlal eder nitelikteki eşya
5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, 5147 Sayılı Entegre Devre Topografyalarının Korunması Hakkında Kanun, 5042 Sayılı Yeni Bitki Çeşitleri Üzerinde Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun, 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 554 Sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 555 Sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 556 Sayılı Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre korunması gereken hakları düzenleyen diğer mevzuat ile korunan hakları ihlal eder nitelikteki eşyadır.
Hak sahibi
Fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre korunması gereken haklara sahip olan kişiyi, fikri ve sınai hakları kullanmak için yetki verilen kişi veya temsilcisi ile hak sahibinin temsilcisini ifade etmektedir.
Sahte eşya
1- Ambalajı da dahil olmak üzere, yetkisiz olarak hak sahibinin aynı tip eşya için geçerli tescilli markası ile aynı ticari markayı veya esas yönleri itibariyle bu ticari markadan ayırt edilemeyen bir ticari markayı taşıyan ve bu yolla fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre güvence altına alınan hakkı ihlal eder nitelikteki eşyayı,
2- Sahte eşyayla birlikte veya ayrı olarak birinci alt bentte belirtilen eşya ile aynı koşullarda gümrüğe sunulan logo, etiket, stiker, broşür, kullanım kılavuzu, garanti belgesi gibi her türlü marka simgesini,
3- Birinci alt bentte belirtilen eşya ile aynı koşullarda ve sahte eşyadan ayrı olarak gümrüğe sunulan, sahte eşyanın markalarını taşıyan ambalaj malzemelerini,
İfade eder.
Korsan eşya
5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümlerine göre tescil edilmiş, telif hakkı veya bağlantılı haklar veya tasarım hakkına konu eşyanın hak sahibinin veya bu hak sahibi tarafından üretim yapılan ülkede yetkilendirilen kişinin rızası dışında kopyalanan veya bu kopyaları içeren eşyadır.
Fikri ve sınai hakları ihlal eder nitelikteki eşyayı üretmek amacıyla özellikle tasarlanan veya uyarlanan ve kullanılması halinde hak sahibinin fikri ve sınai hakların korunması mevzuatına göre güvence altına alınan hakkının ihlal edilmesine sebep olacak kalıp ve matrisler de korsan eşya olarak kabul edilir.
Netice olarak; Fikri ve Sınai Haklar konusunu bu çerçevede belirttikten sonra, teknolojik değişim ve ülkeler arası ticaretin önemini de dikkate alarak, gümrük idarelerinde yapılan uygulamalara yakından bakmak gerekiyor. Sonraki makalemde konuyu bu açıdan irdelemeye çalışacağım.