Eyvah; dört ayda valizlerle 6.2 milyar dolar kaçırılmış!

Neler denmiyordu ki ödemeler dengesinin net hata noksan kalemi yüklü miktarda pozitif açıklandığı zaman:

"Bu gizemli para nereden geliyor... Cari açığı kaynağı belirsiz parayla finanse ediyoruz... Körfez sermayesi yine devreye girdi... Valiz valiz para getiriliyor..."

Ama bir süredir bu tür yaklaşımları hiç duymuyoruz. Çünkü net hata noksan pozitif gelmiyor. Durum değişmiş, net hata noksan artık yüklü miktarda negatif oluşuyor. Net hata noksan dört ayda negatif 6.2 milyar dolar olmuş, yani bu kadar para "çıkmış"...

Hemen belirtelim, ocak ayı itibariyle yıllık bazda pozitif 10.9 milyar dolar olan net hata ve noksan nisan sonunda yine pozitif olmak üzere 3.8 milyar dolara gerilemiş.

Eğer pozitif net hata "gizemli para girişi" ise, negatif net hata noksan da bu mantığa göre "gizemli para çıkışı" demek. Şimdi de şu soruların sorulması gerekmiyor mu:

"Kimin parasını kimden alıp nereye götürüyorsunuz... Bu parayı götürenler kimlerdir... Dört ayda 6.2 milyar dolar gitmiş, bu para geldiği yere, yani Körfez ülkelerine mi götürülmüştür..."

Sahi niye sorulmuyor ki bunlar. Eğer net hata ve noksan pozitif olduğunda yöneltilen sorular mantıklı ise net hata negatif olduğunda da bu soruları sormak gerekmez mi. Yoksa; yoksa pozitif net hata noksanda ortaya atılan soruların pek de uygun olmadığı mı düşünülüyor!

***

Ödemeler dengesi bir bilançodur ve her bilançoda olduğu gibi bu bilançoda da başlangıçta artı ve eksi kalemler arasında bir fark oluşması öngörülmez. Gelir ve gider, yani döviz gelir ve gideri birbirine eşit olmak durumundadır. Ama bu, yüzlerce kalem döviz gelir ve giderinin kaydedildiği ödemeler dengesi bilançosunda hiçbir zaman mümkün olmaz.

İşte net hata ve noksan, ödemeler dengesi bilançosunu denkleştirme kalemidir. Finans hesabından, cari işlemler ve sermaye hesabı düşüldüğünde bir fark kalırsa, bu tutar net hata ve noksana yazılır. Yani net hata ve noksan, bir kalıntı kalemidir. Yoksa net hata noksan bir gelir (ya da duruma göre gider) kalemi değildir.

Merkez Bankası uzmanları ne diyor?

Merkez Bankası'nın Merkezin Güncesi adlı blog sitesinde bir süre önce "Net Hata ve Noksan Üzerine Bir Değerlendirme" başlıklı bir analize yer verildi.  Merkez Bankası uzmanları Barış Babaoğlu, Osman Çağatay Mutlu ve Murat Topkaya tarafından kaleme alınan değerlendirmede net hata ve noksanın hangi etkenler yüzünden oluştuğu irdelendi ve net hatanın ilk açıklanan düzeye göre zaman içinde bir anlamda "rakamların oturmasıyla" küçüldüğüne dikkat çekildi. Gelin söz konusu değerlendirmeye bir göz atalım:

"Ödemeler dengesi istatistikleri, yurt dışı yerleşikler ile olan tüm ekonomik işlemleri kapsar. Ödemeler dengesi istatistiklerinin derlenmesinde kullanılan temel veri kaynağı Merkez Bankası da dahil bankaların yaptıkları raporlamalar olmakla birlikte banka raporları dışında ilgili sektörlerden elde edilen idari kayıtlar ve anket yöntemi ile elde edilen veriler de, tüm ekonomik işlemleri tam ve en doğru şekilde kapsayabilmek adına yaygın olarak kullanılmaktadır.

Ödemeler dengesi derleme ilkelerinden biri, bir işlemin borç ve alacak olmak üzere, birbirine eşit iki kayıtla tutulduğu çift kayıt muhasebe sistemidir. Bu koşulun sağlanması için işlemin her iki kaydının piyasa değeri üzerinden kaydedilmesi ve mülkiyet değişiminin gerçekleştiği dönemde eş anlı olarak yapılması gerekir. Bu kayıt sisteminin sonucu olarak da 'cari işlemler hesabı' ve 'sermaye hesabı'nın toplamının her zaman 'finans hesabı'na eşit olması gerekir.

Ancak uygulamada, bu teorik eşitliğin gerçekleşmesi hemen hemen imkansızdır. Verilerin değişik kaynaklardan elde edilmesi, değerleme ve ölçme ile kayıt zamanı farklılıkları yaratmakta; sonuç itibarıyla oluşan farklar net hata ve noksan kalemine 'kalıntı' şeklinde yansımaktadır. Bu kalem, finans hesabından, cari işlemler hesabı ve sermaye hesabının çıkarılmasıyla elde edilmektedir.

NHN'ye yol açan unsurları üç farklı temelde özetlemek mümkündür:

Kapsam: Yurt dışı yerleşikler ile yapılan tüm işlemler, kullanılan veri kaynakları tarafından tamamen kapsanmamış olabilir.

Değerleme ve ölçme: Aynı işlem için gerekli borç ve alacak kaydının her biri için farklı veri kaynakları kullanılıyorsa, veri kaynakları bu işlemi farklı değerlerde ölçebilir.

Kayıt zamanı: Aynı işlem için farklı veri kaynaklarından elde edilen borç ve alacak kayıtları farklı dönemler için raporlanmış ve dolayısıyla farklı dönemler için kaydedilmiş olabilir.

Bu çerçevede şu unsurlar öne çıkmaktadır:

-Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) yerel bankacılık istatistiklerince Türkiye'de yerleşik kişilerin (bankalar hariç) yurt dışı bankalardaki mevduat verilerinin kapsanmasındaki eksiklikler...

-BIS'e sadece 46 ülkenin raporlama yapması nedeniyle tüm ülkelerin kapsanmaması...

---Türkiye'de yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin yurt dışındaki iştirak, bağlı ortaklık ve şubelerine ait mevduatların, yerleşikleri olduğu ülkenin mevduatı olarak değerlendirilmesi ve dolayısıyla BIS Türkiye verisine dahil olmaması...

---Dış ticarette taşımacılık (navlun) verilerinin, yerleşiklik ilkesi yerine geminin taşıdığı bayrağa göre kaydedilmesi sonucu, 'Türk sahipli ancak yabancı bayraklı' gemilerin yabancı taşıma aracı olarak istatistiklerde yer alması...

-Aylık yayım sırasında mevcut olmayan verilerin yerine geçici nitelikteki verilerin kullanılması."

Merkez Bankası uzmanları, net hata ve noksanın, zaman içinde değişen kambiyo mevzuatı, yurt içi ekonomik gelişmeler, küresel ekonominin seyri, ekonomik aktörlerin beklentileri ve bu doğrultuda geliştirdikleri davranışlardan etkilendiğini belirtilerek şöyle devam ettiler:

"Örneğin, kambiyo mevzuatındaki değişikliklere bağlı olarak, özellikle ihracat bedellerinin yurda getirilme zorunluluğunun kaldırılması, yurt içinde yerleşik kişilerin yurt dışında tuttukları mevduatları arttırır. Finansal hareketliliğin yoğun olduğu, sermaye girişlerinin zayıfladığı ve TL'de değer kayıplarının yaşandığı ve vergi/varlık barışı uygulamalarının olduğu dönemlerde ise, cari işlemler açığının finansmanında yurt içi yerleşiklerin yurt dışı mevduatları kaynaklı sermaye hareketlerinin payının arttığı biliniyor. Ayrıca, bu tür dönemlerde finansal sistem dışında tutulan efektiflerin (yastık altı) bankacılık sistemine girmesi de söz konusu olabiliyor."

***

NHN ilk açıklandığı düzeyin altına iniyor

Merkez Bankası uzmanları, ödemeler dengesi istatistikleri ve bu kapsamda net hata ve noksanın zaman içinde "Aylık geçici nitelikteki verilerin zaman içinde kesinleşmesi, yeni bir kaynaktan veri derlenmeye başlanması ve yöntemsel bir değişiklik yapılması" gibi durumlarda değiştiğini belirtiyorlar. Uzmanlar gerçekleşen değişime ilişkin olarak da şu örnekleri veriyorlar:"2009 yılında 8.4 milyar dolar artı değer alan NHN, takip eden yıllarda yapılan çalışmaların sonucunda 2016 yılında 2.3 milyar dolara kadar geriledi. Devam eden yıllarda da benzer bir seyir gözleniyor.

2009-2014 yılları değerlendirildiğinde, NHN'nin ilk yayımlandığında yüksek değerler aldığı, ancak yapılan güncellemeler sonucunda ilk açıklanan NHN verisinin iki yıl içinde ortalama yüzde 45, dört yıl içerisinde ise yüzde 80 azaldığı görülüyor.

"Bir detayı vurgulamakta yarar var. Yazımız ekindeki tabloya 2015 ve 2016 verilerini biz ekledik. Merkez Bankası, net hata ve noksandaki düzeltme hareketinin orta vadede gerçekleşebileceği görüşünden hareketle söz konusu yıllar için düzeltmenin henüz görülemeyeceğinin altını çiziyor.