Ekonomi notası
1986 “Slippery When Wet” albümündeki Livin’ On a Prayer parçasını Jon Bon Jovi, Richie Sambora ve Desmond Child yazmış. John ve Desmond kendilerinden esinlenip, grevdeki limanda işçi Tommy (Johnny) ve lokantada çalışan Gina’nın ekonomik zorlukta hayata tutunmaya çalışmasını yazarlar.
John Francis Bongiovi demecinde şarkı için Ronald Reagan dönemi ekonomisinden esinlendiğini söylemiştir. 1968’de De Gaulle zamanı Sovyetlere yakınlaşma olasılığı olan, Avrupa’dan ayrı ve Atlantik’e uzak Fransa öğrenci hareketleri ile, ekonomik durgunluk sonrası liberalleşme arayışında olan Çekoslovakya Prag Baharı ile Rusya işgalini görür, bölünür.
1970 Smithsonian & “Serbest Dalgalı Kur Rejimi” ve Arap-İsrail Savaşı sonrası arz ve enerji şokları ile oluşan, İran Devrimi sonrası devam eden küresel enflasyon sorunu Ajda Pekkan’a 1980’de “Aman Petrol” dedirtir. 1969’da Alpay “Fabrika Kızı” (1970), 75’te Cem Karaca Orhan Gencebay’dan esinlenerek “Tamirci Çırağı” şarkısını yazar.
Dönemin (ekonomik) koşulları sadece Bon Jovi’ye ilham vermemiştir. 1986’da Malatya’da 6.1 büyüklükte deprem olmuş, Ukrayna’da Çernobil patlamış, “Nobel Ekonomi Ödülünü” politik kararların ve oylamaların iktisadi analizini konu eden “Kamu Tercihi Teorisi” ile James M. Buchanan almıştır. 1980’de Reaganomics başlar. Literatürde Keynesyen görüşe tepki “Arz Yanlı İktisat” olarak geçer.
Hızlı büyüme ve düşük enflasyonu hedefleyerek vergi indirimi ve teşvikleri öne çıkarır. Thatcherism İngiltere’de aynısı ile başarıyı yakalamıştır (Doğan, 2006). “Arz Yanlı İktisat” ile “Laffer Eğrisi” popüler olmuştur. Vergi oranı düşüşü kadar vergi gelirleri aritmetik olarak azalırken, iktisadi olarak çıktı, istihdam ve büyüme üzerinde pozitif etki yaratır.
Vergi oranı artışı işgücü ve sermaye arzını düşürür (Kaynar Bilgin, 2018). 83’de petrol arz sorununun çözülmesi ile (ana akım çoğunluk olarak Volcker’ın şok faiz artışı dese de) enflasyon %3’e iner. 1984’te %6.5 rekor büyüme sonrası 85’te büyüme yavaşlar ve 1986 “Tax Act” kabulü ile Reagan dönemi bitene kadar büyüme trendi yakalanır.
89’da Reagan dönemi biterken John Williamson “Washington Konsensüs” ile neoliberalizmi globalleşme ile tanıştırmıştır. 1985’te Glasnost ve Perestroyka başlamış, 91’de SSCB bitmiştir. TV’lerde “bu gidişat 70’lere benziyor” gibi ilk kez tarafımca dile getirilen Çin Modeli (Pekin Konsensüs) 85-95 arasında hayata geçmiştir. Bugün Taiwan, BRICS+, Huawei, Yeni İpek Yolu Projesi, Ukrayna, Orta Koridor, Afganistan, Süveyş (ve hatta Arjantin) konularını birbirinden bağımsız görmemek gerekir.
78’de Dünya Bankası ülkeleri; gelişmekte olan, sanayileşmiş ve petrol ihraç edip fazla veren diye kategorize ederken, kuruluşu IFC’nin ekonomisti Antoine van Agtmael 81’de ilk kez “gelişen piyasaları” kullanmıştır. 2 Ağustos 1990’da Kuveyt işgali, 17 Ocak 1991’de “Çöl Fırtınası Harekâtı” başlamıştır. Muhtemelen ikinci bir 70’lerin “Aman Petrol” (ve enflasyon, stagflasyon) krizi istenmemiş olmalı ki sonrası hepimizin hala malumu.
24 Şubat 2022’de pandemi çıkışı hareketlenen petrol fiyatını uçuran Rusya-Ukrayna sonrası 7 Ekim 2023’te İsrail Hamas Savaşı başladı. Arz ve enerji şoklarına Süveyş Kanalı eklenince küresel enflasyon dalgası oluştu. 30 Haziran 2023’te LIBOR dünyada sona erdi. Dünya başta tahvil ve merkez bankalarının politika faizleri ile “Serbest Dalgalı Faiz Rejimine” girdi (İstanbul Ekolü dünyada ilk kez dile getirmiştir).
Fransa’nın Avrupa Ordusu fikri tartışılırken, Bidenomics stratejik petrol rezervini kullanarak, Reaganomics maliye politikası gibi enflasyonu söndürdü. Nitekim Ben Şalom Bernanke vd. (2004) arz ve enerji şoklarında politika faizi işe yaramaz demişti. Fed’in ortodoks para politikası ile faiz artışları sadece kendinde trilyon dolar zarar oluşturdu. 6 banka batışı sonrası seçime giderken ekonomiyi stagflasyona sokmamak için faiz indirim sürecine giriyor.
Arz enflasyonu, satıcı (kar güdümlü) enflasyonunu çok anlattım. Kharroubi & Smets (2024) Bank for Intl. Settlement makalesi bunu ispat ederken, vergi indirimi ve teşvikler (maliye politikası) arzı arttırır, enflasyonu düşürür buluyorlar. Yatırımcı (insan) irrasyoneldir diyen Kahneman’ı uğurlarken, servet vergisi, sıkılaşma tartışılırken, Nisan sonrası için benden tekrar söylemesi.