Döngüsellik ve krizler

Ekonomik sistemler -sadece bu olmasalar bile- kaynak dağıtma mekanizmalarıdır. Merkezi veya adem-i merkezi, tüm sistemler -mevsimsel veya mevsimsel olmayan- döngüsellik içerir. Bazı döngüler resesyona veya depresyona, krize kadar gider. 20. Yüzyılda ortaya çıkan bazı derin döngülere kısaca değinmekte fayda var. Bir seviyede bunların hepsi birbirinden farklı. Daha soyut düzeydeyse bir nevi kendine benzerlik bulmak mümkün (self-similarity).

Mesela 1929 nasıl bir krizdi? Hisse senedi piyasası çöktü, tüketim talebi öldü, dış ticarette korumacılık eğilimi krizi daha da büyüttü ve para politikası yanlış yerde duruyordu. Kamu maliyesini kullanmaksa sonradan akla geldi. 1933'ten itibaren yavaş bir düzelme başladı. Bir görüşe göre bugünkü kadar konuya hakim eğitimli bir iktisat eliti ve merkez bankaları olsaydı kriz bu kadar uzun sürmezdi. Efektif talep yetersizliği ifadesini bu krize borçluyuz. Son krizde de, ölçek açısından hiç mukayese kabul etmese ve çok küçük ölçekte olsa da, bir harcama problemi var ve bu yüzden mali uyarıcılar hala devrede. Para politikası da sıkılaşamıyor, faizler yükselemiyor ve merkez bankası bilançoları küçültülemiyor. 

Bu kadar büyük bir kriz tabii daha yapısal açıklamaları devreye soktu. Yapısal kriz yaklaşımına göre aşırı-üretim buhranlarına sürüklenen bir yapıda kar oranlarının düşmesinin nedeni reel ücret artışları da değil, çünkü ücretler de düşüyor. Bu yaklaşım krizi global kapitalizme içkin olan bir eşitsiz gelişmenin sonucu olarak realizasyon problemiyle açıklıyor. Teknolojik ilerlemenin II. Dünya Savaşı sonrası savaş sırasında yaratılan kapasite nedeniyle çok hızlı gerçekleştiği, bu yüzden "toplam faktör prodüktivitesi" diye de anılan "Solow residual" parametresinin 1950-70 arası yüksek olduğu ve 1970 sonrası "normal trendine" geri döndüğü iddiası bir arz-yanlı uzun dönem kriz açıklaması olarak ileri sürülüyor. Tam tersine, teknolojik gelişmenin sürekli olduğu, süreksiz olanınsa imalat sanayinde aşırı kapasite ve aşırı üretim-azalan kar-düşen yatırımlar-toplam talep eksikliğinden dolayı azalan teknolojik gelişmeyi kullanabilme yeteneği olduğu iddia edilebilir. Bu yaklaşım piyasanın bizzat rekabetçi niteliğinin yarattığı dinamizme tüm firmaların, sektörlerin ve ülkelerin aynı anda ayak uyduramamasından doğan eşitsiz gelişmenin modern kapitalizmde içsel bir kriz mekanizmasının nedeni olduğunu savunmaktadır. Bu görüş 1997 Asya krizine de uygulanmıştı.

Dünyadaki krizlerin niteliğiyle derinliği, yaygınlığı ve süresi arasında kuşkusuz bir bağlantı bulunuyor ve her seferinde benzer ekoller mantıksal olarak benzer açıklamalar üretiyorlar. Mesela 1997 Asya Krizi mi? Bir görüşe göre kriz tamamen finans piyasaları kaynaklı olup, söz konusu ülkelerdeki banka sisteminin kırılganlığı ve şeffaf olmaması iyice oynak hale gelen finansal hareketlerin bu ülkelerden hızlı çıkış şeklinde kendisini göstermesine neden oldu. Bu görüş finansal piyasaların aşırı oynaklığını, finansal paniklerin ve bu piyasalardaki "sürü davranışının" kural haline gelmeye başlamasını, finans piyasalarında beklentilere dayalı ve fondamantallerden bir şekilde bağımsız dengelerin oluşmasını krizin nedeni olarak görmekteydi. Bu durumda fondamantallerin rolünün azalması ekonomik politikaların rolünü de belirsiz hale getirdiği için dengeyi tek başına beklentiler belirlemeye başlıyor. Böylece bu görüşe göre kendi kendini doğrulayan beklentiler mekanizması en büyük açıklayıcı durumuna gelmektedir. Alternatif görüş ise beklentilerin değişmesinin arkasında fondamantallerin yattığını, dolayısıyla beklentilerin krizin nedeni değil olsa olsa yayılma mekanizmasını açıklayan bir faktör olduğunu ifade ediyordu.  Bu kriz için konjonktür nedeni ülke fondamantalleri, yayılma mekanizması finansal diyebiliriz.      

Ya 1987 Kara pazartesi?  Son krizle alakası yok çünkü aniden ortaya çıktı, bir gün sürdü, Dow %23 değer kaybetti ve reel ekonomiye etkisi olmadı. Şu anda küresel ekonomide yaşanan çalkantının temelinde Amerika ekonomisindeki yapısal dengesizliklerin olduğu doğru mu? Evet, doğru. Finansal piyasalardaki genişleme, yani kapitalizmin finansallaşması, uzun süredir devam ediyor. Likidite başlangıçta merkez bankaları tarafından yaratıldı ve gerçekti. 2003 sonrası giderek artan oranda yatırım bankalarının fonladığı hedge fonların artan bir ivmeyle yarattığı borçlanma enstrümanları ve carry trade'e dayanır hale geldi. Kredi döngüsü 2003 yılında FED iki haneli temerrüt oranlarının yol açtığı probleme el atmaya karar verince başlamıştı. Gerçekten de, kredi döngüsünün sonuna gelmiş olduk. Riskli konut kredilerine dayalı veya teminatlı menkul kıymetlerin tetiklediği global bir yeniden fiyatlama, riskleri baştan sona yeniden değerlendirme dönemine girdik. Ama bununla kalmadı, sorun reel ekonomiye yayıldı ve resesyona doğru derinleşmeye başladı.

2003 sonrası fazla ısınmış gayrimenkul piyasaları, aşırı derecede varlık yüklü portföyler, hızla artmış bulunan girişim sermayesi ve LBO faaliyeti ve görülmemiş hacimlere yükselen yapılandırılmış ürünler büyük risk yarattı: artan süre (duration) -mesela 30/50 yıl vadeli tahviller; azalan kredi kalitesi -fazlasıyla kullanılan kaldıraç; aşırı yüklü pozisyonlar; artan türev ürün hacmi; likit olmayan varlıklara yapılan aşırı yatırımlar -CDO gibi. Finansal salgın yüzünden hem bankaların, hem de fonların hisseleri değer kaybederken, bankalar varlık satışına zorlanmış ve şirketlerin tahvilleri üzerinden yazılan enstrümanların volatilitesi zaman zaman göklere yükselmiş oldu. Problem hem reel, hem de maliydi.

İkinci dip, simetrik bir W şeklinde, olmayacak. Ancak kriz zamana yayılmaya devam edecek ve Avrupa'daki uzantıları henüz tam olarak ortaya çıkmadı. Mesele şu ki bu sadece mali bir kriz değil. Yeniden dengelenme yaygın ve zaman alacak bir olgu şeklinde yaşanabilir. 1995, 1997, 1998 krizlerinden çok daha yaygın, yerel olmayan bir olaydan bahsediyoruz. Belki de uzun sürmesi daha sağlıklı çünkü krizin boyutuna ve yaygınlığına orantılı olan kurumsal ve entelektüel çözümler henüz ortaya konabilmiş değil.