Dolaylı vergi yükünde tarihi zirve

İlk çeyrekte gelir ve kurum kârları ile mülkiyetten alınan “doğrudan” vergilerde tahsilat geçen yıla göre yüzde 18 düşüşle 149,1 milyar lira olurken, KDV, ÖTV gibi tüketimden alınan “dolaylı” vergilerde yüzde 76,3 artarak 481,9 milyara ulaştı. Dolaylı vergilerin vergi pastasındaki payı yüzde 76,4’le tüm zamanların en yüksek düzeyine çıktı.

Gelir, kâr elde eden ve servet sahibi kesim­lerden alınan “doğ­rudan” vergilerde tahsilat azalırken, halkın yaşamsal ih­tiyaçları için zorunlu tüketti­ği mal ve hizmetlerin fiyatları içinde yer alan KDV, ÖTV vd. adlar altındaki “dolaylı” ver­gi tahsilatının yüksek oranda arttığı yılın ilk 3 ayında yüzde 80’e yaklaşan dolaylı vergi yü­kü, tüm zamanların en yüksek düzeyine çıktı.

Hazine ve Maliye Bakanlı­ğı’nın açıkladığı ilk 3 aya iliş­kin bütçe gerçekleşmeleri­ne göre, bu dönemde gelir ve kurum kârı elde eden mükel­lefler ile veraset yoluyla ser­vet edinenler ve araç ve değer­li konut sahiplerinden alınan doğrudan vergilerde toplam tahsilat geçen yılın eş döne­mine göre yüzde 18 azalarak, 149,1 milyar liraya geriledi. Buna karşılık, tüketim mal ve hizmetlerinden alınan KDV ile otomobil, akaryakıt, tütün, içki başta olmak üzere çeşitli ürünlerden alınan ÖTV ve di­ğer “dolaylı” vergilerde toplam 481,9 milyar lira ile geçen yı­lın aynı dönemindekinin yüz­de 76,3 üzerinde tahsilat ger­çekleştirildi. Dolaylı vergiler­de yılın tümü için öngörülen tutarın ilk 3 ayda yüzde 23,6’sı düzeyinde bir gerçekleşme sağlanırken, doğrudan ver­gilerde yıllık hedefe göre ger­çekleşme yüzde 12,9’da kaldı.

Verginin yarıdan fazlası KDV ve ÖTV’den

Geçen yılın ilk 3 ayında yüzde 60,1 olan dolaylı vergi tahsilatının toplam vergi ge­lirleri içindeki payı, bu yıl ay­nı dönemde 16,3 puanlık ar­tışla yüzde 76,4’e ulaşarak re­kor kırdı.

Ocak-mart döneminde, başlıca dolaylı vergi kalemi olan Özel Tüketim Vergisi’n­de (ÖTV) tahsilat geçen yı­lın eş dönemine göre yüzde 105,5 artışla 135,3 milyar li­raya ulaştı. Bunun da 61,8 mil­yar lirasını sıfır motorlu taşıt satın alanlarca ödendi. Siga­ra vd. tütün ürünleri tüketen­ler fiyatın içinde olmak üzere üç ayda 30,9 milyar, akaryakıt ve doğal gaz tüketenler, 18,6 milyar, alkollü içki tüketenler 11,1 milyar, kolalı gazoz tüke­tenler 1,4 milyar, dayanıklı tü­ketim malları ve diğer ürün­leri satın alanlar da toplamda 11,4 milyar lira ÖTV ödedi.

Aynı dönemde dahilde üre­tilmiş tüketim mallarının fi­yatı içinde yer alan Katma Değer Vergisi’ndeki (KDV) tahsilat yüzde 90,9 artışla 70,3 milyar lira olurken, it­hal ürünlerden KDV tahsilatı 168,1 milyar liraya ulaştı. İt­hal ürünlerin fiyatına binen Gümrük Vergisi dolayısıyla 3 ayda 24,4 milyar liralık ver­gi de nihai tüketiciye yansıdı.

Yine dolaylı vergi niteliğin­deki diğer kalemlerde 3 aylık tahsilat da Banka ve Sigorta­cılık Vergisi’nde (BSMV) 22,2 milyar, Şans Oyunları Vergi­si’nde 4,1 milyar, “deprem ver­gisi” olarak bilinen Özel İle­tişim Vergisi’nde 3,1 milyar, Dijital Hizmet Vergisi’nde 1,7 milyar, Konaklama Vergisi’n­de de 262 milyon TL oldu.

Doğrudan vergiler

Bu kapsamda gelir üzerin­den alınan Gelir Vergisi’nde 3 aylık tahsilat geçen yıla gö­re yüzde 70,4 artışla 117,2 mil­yar lira oldu. Bu vergide yılın tümü için öngörülen tahsilat tutarının yüzde 23,7’si düze­yinde bir gerçekleşme oranı yakalandı.

Şirket kârları üzerinden alınan Kurumlar Vergisi tah­silatı ise geçen yılın eş döne­mine göre yüzde 85,2’lik sert düşüşle 15,3 milyar liraya ge­riledi. Bu düşüş daha çok, ge­çen yılki rekor tahsilat artı­şının baz etkisinden kaynak­landı. Bankalar başta kurum karlarının tüm zamanların rekorunu kırdığı 2022 yılında kurumlar vergisi tahsilatı ilk üç ayda 102,9 milyar lira ol­muş, yılın tümünde ise yüzde 185,1 artışla 507,5 milyar lira­ya ulaşmıştı.

Bu yıl ise tahsilat öngörü­lene göre çok düşük kaldı, ilk çeyrekte, yılın tümünde ön­görülen tutarın sadece yüzde 2,5’i düzeyinde bir gerçekleş­me sağlanabildi.

Sahip olunan otomobil ve diğer taşıtlara ödenen Motor­lu Taşıt Vergisi ile Veraset ve İntikal ve Değerli Konut Ver­gisi’nden oluşan “mülkiyet üzerinden alınan vergiler”de 3 aylık tahsilat da yüzde 63,7 artışla 16,6 milyar lira olarak gerçekleşti.

Tüm yılların rekoru

Dolaylı vergide bu yıl ilk çeyrekte oluşan yüzde 76,4 oranı, istatistiki verilerle öl­çülebilen tüm zamanların en yüksek düzeyi.

Mevcut verilere göre, do­laylı vergi oranında bundan önceki en yüksek düzey yüz­de 73’le, yıllık bazda 1951 yı­lında gerçekleşmişti. İzleyen dönemde gerileyerek 1960’da yüzde 58’e düşen dolaylı ver­gi oranı, 1965’te yüzde 67, 1970’de 62, 1975’de yüzde 53 olmuş, 1980 yılında ise yüz­de 37’ye kadar inmişti. Dolay­lı vergi yükü 1990 yılında yüz­de 48, 2000 yılında yüzde 59 olmuş, 2002’de yüzde 66’ya, 2004’te yüzde 69’a yüksel­mişti. 2010’da yüzde 67 olan söz konusu oran, 2017’ye ka­dar yüzde 66-69 bandın­da seyretmiş, 2019’da yüzde 61,3’e gerilemiş, 2020’de yüz­de 65,6, 2021’de yüzde 64,1 ve geçen yıl yüzde 62,2 düzeyin­de gerçekleşmişti.

Türkiye’deki dolaylı vergi oranı, OECD ortalamasında yüzde 45-46 dolayında bulu­nan oranla kıyaslandığında da çok yüksek bir düzeyi ifa­de ediyor. Yüksek dolaylı ver­gi oranı, vergi adaletinin bo­zulması anlamına geliyor.

Enflasyon etkisi

Dolaylı vergilerdeki hızlı artışta, başta sigara ve tütün ürünlerinde olmak üzere yapılan ÖTV artırımları yanında, tüketici fiyatları genel düzeyindeki yükselişin etkisi bulunuyor. Başta gıda, ulaşım, giyim olmak üzere temel ürünlerin fiyatlarında yüksek oranlı artışlar yaşanırken, bunun üzerinden hesaplanan dolaylı vergi miktarı da buna paralel artıyor. Bu da Maliye’nin KDV ve geniş bir ürün yelpazesini kapsayan ÖTV’deki tahsilatını büyütüyor.

Başka deyişle KDV tahsilatındaki hızlı büyüme dahilde üretilen ve ithal edilen genel tüketim maddelerinin; ÖTV tahsilatındaki hızlı artış da sigara ve tütün mamulleri, alkollü içecekler, motorlu taşıt ve akaryakıt gibi ürünlerin fiyatlarındaki yüksek oranlı artışların doğal sonucu. Öte yandan Kurumlar Vergisi’ndeki tahsilatın gerilemesi, toplam pastada dolaylı verginin payını daha da yükseltiyor.