Doların değer kazanması dış borcu dokuz ayda 22 milyar dolar aşağı çekti

Dış borcun son dönemde hızla gerilemesinin "sorumlusu" bulundu. Doların özellikle euroya karşı değer kazanması, dış borcun, kur etkisiyle gerilemesi sonucunu doğurdu. Toplam dış borcun yaklaşık üçte ikisi dolar, üçte biri de euro cinsi borçlardan oluştuğu için, doların euroya karşı değer kazanması ya da yitirmesi, toplam borcun yönü üzerinde önemli bir etki yapıyor.

Dolar, euroya karşı son üç çeyrektir değer kazanıyor. Geçen yılın haziran ayı sonunda 1.58 dolar olan euro, eylülde 1.46'ya, aralıkta 1.40'a, bu yılın mart ayı sonunda da 1.33'e indi. Doların başta euro olmak üzere diğer paralar karşısında değer kazanması, dış borcun son dokuz ayda 22.3 milyar dolar azalmasını ya da daha az görünmesini sağladı.

Azalmanın tümü kur etkisinden

Türkiye'nin toplam dış borcu geçen yılın haziran ayı sonunda 286.6 milyar dolardı. Borç stoku, eylül sonunda 291.1 milyar dolara çıktı; daha sonra azalmaya başlayan borç, 2008 yılını 277.1 milyar dolarla kapattı. Dış borç stoku, bu yılın mart ayı sonunda ise 265.3 milyar dolara indi.

Toplam dış borç, geçen yılın haziran ayı sonundan bu yılın mart ayı sonuna kadar geçen üç çeyrekte toplam 21.2 milyar dolar azaldı. Ancak, bu dönemde borçtaki azalmanın üstünde bir kur farkı etkisi ortaya çıktı. Söz konusu üç çeyrek boyunca doların değer kazanmasından kaynaklanan kur farkı, dış borçların 22.3 milyar dolar düşük görünmesini sağladı. Yani, dış borçta gerçekte 1.1 milyar dolarlık bir artış oldu; ancak kur farkı bu artışı da sıfırladı.

Bir başka ifadeyle dolar diğer paralara karşı değer kazanmasa ve kur farkı etkisi ortaya çıkmasaydı, dış borçta bir azalma söz konusu olmayacak, tersine 22.3 milyar dolarlık bir artış yaşanacaktı.

İlk çeyrekteki azalma 11.8 milyar

Dış borç, bu yılın ilk çeyreğinde 11.8 milyar dolarlık azalma gösterdi. Geçen yılın sonunda 277.1 milyar dolar olan borç stoku, mart sonunda 265.3 milyar dolara indi. Stok, mart sonundaki 265.3 milyar dolarla, bir yıl önceki düzeye gerilemiş oldu. Dış borç stoku, geçen yılın ilk çeyreği sonunda da 265.3 milyar dolar düzeyinde bulunuyordu.

Dış borçta ilk çeyrekte kaydedilen 11.8 milyar dolarlık gerileme, "görünürdeki" düşüşü gösteriyor. Üç aydaki 11.8 milyar dolarlık düşüşün 8.7 milyar doları kur farkından, yani doların değer kazanmasından kaynaklandı. Bir başka ifadeyle, dış borçta ilk çeyrekteki gerçek azalma 3.1 milyar dolar oldu.

İlk çeyrekte kur farkından kaynaklanan 8.7 milyar dolarlık düşüş, aynı zamanda bir rekora işaret ediyor. Şimdiye kadar çeyrekler itibariyle kur farkı kaynaklı bu boyutta bir gerileme görülmemişti. Bu yılın ilk çeyreğinde oluşan 8.7 milyar dolarlık kur farkına en yakın rakam, 7.9 milyar dolarla geçen yılın üçüncü çeyreğinde ortaya çıkmıştı.

Yedi yılın tablosu

Türkiye'nin toplam dış borç stoku, 2001 sonundan 2009 yılının mart ayı sonuna kadar geçen yedi yıl+bir çeyrek süresince toplam 151.8 milyar dolar arttı. Bir başka ifadeyle bu dönemde dış borç stoku yüzde 134 büyüdü. Kur etkisiyle geri dönüş yaşanmamış olsaydı, 2001 sonundan geçen yılın eylül ayına kadar geçen sürede dış borçta ortaya çıkan artış yüzde 157'yi bulmuştu.

Kur farkı son üç çeyrekte dış borcu 22 milyar dolar aşağı çeken bir etki yaptı; ancak daha geniş bir zaman diliminde değerlendirildiğinde parite değişiminin dış borcu artırıcı yönde etkide bulunduğu görülüyor. Dış borçta yedi yıl+bir çeyrek süresince yaşanan 151.8 milyar dolarlık artışın 17.5 milyar doları kur etkisinden kaynaklandı. Yani dış borçtaki gerçek artış 134.2 milyar dolar oldu. Gerçi yedi yılın biraz üstünde bir zaman dilimi için 134.2 milyar dolar da azımsanacak bir rakam değil.

Rekor yılları 2007 ve 2008

2009'un ilk çeyreğinde, kur etkisinin 8.7 milyar dolarla rekor kırdığını daha önce belirttik. Yıllık bazda ise "görünür" dış borç artışı rekoru 2007 yılına, "gerçek" dış borç artışı rekoru ise 2008 yılına ait bulunuyor.

Toplam dış borç, 2007 yılında tam 41.8 milyar dolar arttı. Söz konusu yılda, dış borç artışı her çeyrekte hızlanan bir seyir izledi. İlk çeyrekte 5.9 milyar dolar olan borç artışı, ikinci çeyrekte 10.5, üçüncü çeyrekte 11.8, son çeyrekte 13.5 milyar dolara ulaştı ve yılın tümünde 41.8 milyar dolarlık bir rakam ortaya çıktı.

Ancak, 2007 yılında dış borcun 41.8 milyar dolar gibi rekor bir artış göstermesinde doların değer yitirmesinden kaynaklanan kur etkisi önemli rol oynadı. 2007'deki 41.8 milyar dolarlık borç artışının 11.5 milyar doları kur farkından kaynaklandı, diğer bir ifadeyle gerçek borç artışı 30.3 milyar dolar oldu.

2008 yılında ise küresel krizin etkisiyle çok dalgalı çeyrekler yaşandı. Dış borç ilk çeyrekte 15.9, ikinci çeyrekte 21.2, üçüncü çeyrekte 4.5 milyar dolar arttı. İlk üç çeyrekteki artış 41.7 milyar dolarla neredeyse 2007'nin tümündeki artışa ulaştı. Ancak küresel krizin etkisiyle borç stoku son çeyrekte, çeyrekler itibariyle azalma rekoru kırarak 14 milyar dolar azaldı. Böylece 2008'deki borç artışı 27.7 milyar dolara indi.

Ne var ki, son çeyrekteki 14 milyar dolarlık azalmanın 5.8 milyar doları kur farkından kaynaklandı. Ayrıca, üçüncü çeyrekte kur etkisi borcu 7.9 milyar dolar aşağı çekecek yönde etki yaptığı halde, borç 4.5 milyar dolar artış gösterdi.

Sonuçta, dış borcun görünürde 27.7 milyar dolar arttığı 2008 yılının tümünde, kur farkı borcu azaltıcı 7.5 milyar dolarlık etki yaptı. Yani kur farkından kaynaklanan 7.5 milyar dolarlık borcu azaltıcı etki olmasaydı, borç artışı 35.2 milyar dolara ulaşacaktı. Bu rakam da, 2008 yılını gerçek borç artışının büyüklüğü açısından ilk sıraya oturtuyor.

Kur farkının etkisiyle birlikte yapılan hesaplamaya göre dış borç 2002 yılında 7.3 milyar, 2003'te 3.8 milyar, 2004'te 11.3 milyar, 2005'te 18.1 milyar, 2006'da 31.3 milyar, 2007'de 30.3 milyar, 2008'de 35.2 milyar dolar arttı. Borç stoku, aynı hesaplama yöntemine göre bu yılın ilk çeyreğinde ise 3.1 milyar dolar geriledi.