Deprem bütçeyi de salladı

2023 yılında arızî olarak ortaya çıkan deprem harcamaları ile kronik hale gelen ve giderek büyüyen sosyal güvenlik transferleri ve faiz yükü bütçe açığının 1,4 trilyon lira ile milli gelirin yüzde 5,3’üne ulaşmasına yol açarken, bu üç ‘kara delik’te devam edecek büyüme dolayısıyla 2024’te açığın katlanarak artması bekleniyor.

Geçen yıl üç alana yapılan harcamalar, toplam bütçe giderlerinin üçte birini oluşturdu, bütçe gelirlerinin ise yaklaşık yarısını yuttu. Verilen rekor tutardaki bütçe açığı, büyük oranda bu alanlara yapılan harcamalardan kaynaklandı.

Devam eden deprem harcamaları, kar topu gibi büyüyen sosyal güvenlik transferleri yükü ve şimdiden bir kat artacağı görülen faiz ödemelerinin etkisiyle bütçe açığının bu yıl da büyümeyi sürdüreceği, 2024’ün tümünde 2,7 trilyon lira ile ikiye katlanacağı öngörülüyor. Artacak kamu borçlanma gereği, bunun faizlere ve genel ekonomiye olası olumsuz etkileri, 2024’te ekonomide ‘rasyonel zemin’i yakınsamayı güçleştirecek faktörlerin başında geliyor.

2023’te depreme 895 milyar harcandı

 Hazine ve Maliye Bakanlığının program sınıflaması bazlı bütçe verilerine göre geçen yıl bütçe giderlerinde en büyük kalemi deprem harcamaları oluşturdu. Şehircilik ve risk odaklı bütünleşik afet yönetimi giderleri 645,9 milyarı aralık ayında olmak üzere yılın tümünde 894,9 milyar liraya ulaştı.

Önceki yıl sadece 21,3 milyar lira olan bu kalemdeki giderler, şubat ayında Kahramanmaraş ve Hatay illeri merkezli yaşanan büyük depremlerin yol açtığı hasarların maliyeti dolayısıyla geçen yıl 2022’ye göre yüzde 4.108,3 (41,1 kat) artış gösterdi.

Buna göre 2023 yılında Hazine yardımları ve gelirden ayrılan paylar da dahil brüt 7 trilyon 143,7 milyar lira olarak gerçekleşen toplam merkezi yönetim bütçe giderlerinin yüzde 12,5’le en büyük bölümü afet yönetimine harcandı.

Söz konusu giderler geçen yılın tümünde 5 trilyon 210,5 milyar lira olarak gerçekleşen toplam merkezi yönetim bütçe gelirlerinin yüzde 17,2’sini yuttu. Arızî deprem giderlerinin yanı sıra kronik hale gelen sosyal güvenliğin bütçeye yükünde son yıllarda yaşanan büyüme de 2023’te ivme kazandı.

Büyük bölümü çeşitli sosyal kesimlere yönelik devletçe üstlenilen ödemeler ve açık finansmanı olmak üzere bütçeden sosyal güvenlik sistemine yapılan harcamaların tutarı önceki yıla göre yüzde 143,5 artışla 737 milyar liraya ulaştı. Geçen yılki bütçe harcamalarının yüzde 10,3’ünü oluşturan sosyal güvenlik giderleri bütçe gelirlerinin yüzde 14,1’ini yuttu. 2022 yılında sosyal güvenlik gideri 302,7 milyar lira ile bütçe giderlerinin yüzde 9,3’ü düzeyinde gerçekleşmişti.

Bütçede sosyal güvenliğin yükünde büyümede, emeklilikte devlet katkısı, bayram ikramiyeleri, görevlendirme giderleri, teşvikli yatırımlar kapsamında işveren primi teşviki ödemeleri gibi devletçe üstlenilen ödemeler yanında emeklilikte yaşa takılanlar (EYT) düzenlemesi ile emekli olan çok sayıdaki kamu çalışanının tazminat ödemelerinin de etkisi bulunuyor.

Rekor faiz ödemesi

Geçen yıl merkezi yönetim bütçesinde iç ve dış borçlar için yapılan faiz ödemeleri önceki yıla göre yüzde 117 artarak 674,4 milyar lira olurken, büyük bölümü faiz olmak üzere ‘Hazine varlık ve yükümlülüklerinin yönetimi’ giderleri toplamda 693,8 milyar liraya ulaştı.

Söz konusu giderler önceki yıla göre yüzde 113,3 büyüdü. Hazine varlık-yükümlülük yönetimi giderleri 2023 yılında toplam harcamalarda yüzde 9,7 pay alırken, gelirlerin yüzde 13,3’ünü götürdü. Buna göre deprem, sosyal güvenlik ve faiz olmak üzere üç alana yapılan toplam harcama geçen yıl 2 trilyon 325,8 milyar liraya ulaştı.

Geçen yılki toplam bütçe harcamasının yüzde 32,6’sı bu üç alana yapıldı. Bu harcamalar da toplam bütçe gelirlerinin yüzde 44,6’sı ile karşılandı. 2024 yılında 1 trilyon 254 milyar lira ile ikiye katlanması beklenen faiz ödemeleri, bu yıl da bütçe açığını büyütmeye devam edecek.

Program dışı giderler 560,4 milyar

2023 bütçesinde dördüncü büyük harcama kalemini, 560,4 milyar lira ile program dışı giderler oluşturdu. Söz konusu giderler 2022’ye göre yüzde 84,6 arttı; toplam bütçe harcamalarının yaklaşık yüzde 8’ini oluşturdu, toplam gelirlerin ise yüzde 10,8’ine denk geldi.

Bütçesinde yer aldığı idarenin programlarıyla ilgili olmadığı halde merkezi yönetim bütçesi kapsamında yer alan diğer idarelere aktarılarak veya tahakkuk ettirilerek kullanılan kaynakların, kaynağı gönderen idarenin bütçesinde gösterilmesini sağlayan ve bu idarenin programlarının maliyeti ile ilişkilendirilemeyen giderler, ‘program dışı giderler’ olarak sınıflandırılıyor. Geçen yıl ‘yerel yönetimlerin güçlendirilmesi’ kapsamında bütçeden yapılan harcamalar yüzde 86,2 artışla 545,4 milyar lira oldu. Buna göre merkezi bütçe gelirlerinin yüzde 10,5’i yerel yönetimlere harcandı.

Program sınıflamasına göre geçen yıl bütçeden ulusal savunma ve güvenliğe 334,6 milyar, tedavi edici sağlık hizmetlerine 326,2 milyar, temel eğitime 307,9 milyar, toplum güvenliğine 267 milyar, karayolu ulaşımına 227,4 milyar, yüksek öğretime 199,5 milyar, yönetim ve destek programına 190,8 milyar, yoksullukla mücadele ve sosyal yardımlaşmaya 187,7 milyar, enerji arz güvenliğine 173,8 milyar, orta öğretime 166,6 milyar, tarıma 165,2 milyar, istihdama 148 milyar, hukuk ve adalet alanına 115,6 milyar, demiryolu ulaşımına 106,4 milyar, koruyucu sağlık hizmetlerine 102,4 milyar lira harcandı.

Geçen yıl bütçeden finansal sistemin geliştirilmesi faaliyetleri 84,1 milyar, toprak ve su yönetimi 78,2 milyar, engellilerin topluma kazandırılması faaliyetleri 76,2 milyar, sanayinin geliştirilmesi 50,5 milyar, din hizmetleri 46,6 milyar, Ar-Ge ve inovasyon çalışmaları 31,9 milyar, ticaretin düzenlenmesi 26 milyar, dış politika 25,9 milyar, milli kültür 23,8 milyar ve kırsal kalkınma faaliyetleri 18,7 milyar lira harcama aldı.

En az harcama yapılan alanlar

 Geçen yıl en az bütçe harcaması yapılan alanlar ise 32,8 milyon lira ile kombine taşımacılık, lojistik ve tehlikeli mal taşımacılığı, 129,5 milyon lira ile kamu denetçiliği, 236,3 milyon lira ile insan hakları, 400,7 milyon lira ile sınai mülkiyet hakları, 967,8 milyon lira ile dış denetim hizmetleri oldu. ‘Program bütçe’ uygulaması kapsamında; kamu idarelerinin temel görev ve sorumlulukları esas alınarak kaynak tahsis edilen, birbiriyle uyumlu ve anlamlı şekilde bir araya getirilmiş faaliyetler grubu ‘program’ olarak adlandırılıyor. Bu kapsamda 68 kamu hizmet alanı yer alıyor.