Deney (Das Experiment)
Murat Berk / Yapı Kredi Yatırım
Birçok bireyin, şirketin ve devletin yaşama şekli ile iş modeli, emtiaların ve özellikle hidrokarbon temelli yakıtların "makul fiyatlı" kullanımına bağlı. Ancak petrol üretiminde ciddi sorunlar var. (Peak oil yani zirve petrol teorisine inanmasanız bile eldeki verilere bakılınca oldukça düşündürücü olduğu görülüyor.) En basit haliyle kaynaklar azalırken verimlilik düşüyor. Hidrokarbon temelli yakıtların kullanılmaya devam edilmesinin çevre koşulları üzerindeki etkisi de görülüyor. Japonya'da yaşanan son nükleer felaket sonrası alternatif enerji kullanımlarının da sekteye uğraması olası bir durum. Ayrıca bazı yorumlara göre önümüzdeki yıllarda dünyanın ortalama sıcaklığında artış göreceğiz. Böyle bir sıcaklık artışının özellikle tarımsal üretimi etkileyeceğini ve su tablalarının seviyesinde önemli düşüşler yaşanmasına yol açacağını öngörmek mümkün. (Örnek; Charles Hugh Smith'in Survival+, Jared M. Diamond'un Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed isimli kitapları)
Bu derece ciddi riskler karşısında, bireylerin, şirketlerin, devletlerin daha kısa vadeye odaklanmasıyla çoğunluk tarafından benimsenmiş görüşün dışına çıkmak istememeleri ilk bakışta garip ve anlamsız gelse bile son derece doğal. Yapılan birçok deneyin işaret ettiği gibi insanlar, ortak görüş ve grup baskısından ciddi olarak etkileniyorlar. Örneğin; 1955 yılında Solomon Asch'in yaptığı deney, grup baskısı ve uyma davranışı hakkında ilginç ipuçları vermişti. Asch, deneyi üniversite öğrencileri ile yapıyor. Her bir öğrenci odaya girdiğinde, odada halihazırda beş kişi oturuyor oluyor. Bir masanın etrafına sıralanan gruba dört adet çubuk gösteriliyor. Çubuklardan biri gerçek çubuk, diğer üçü ise o çubukla boylarının karşılaştırılması istenen karşılaştırma çubukları. Gruptan, sırayla herkesin her bir çubuğun boyu hakkında bir yorum yapması ve esas çubukla aynı boyda olan karşılaştırma çubuğunu bulması isteniyor. Kendinden önceki herkes, söylenmesi gereken ikinci çubuk dışında bir yanıt verince, üniversite öğrencilerinin üçte birinden fazlasının, bu karara uyum sağlayarak bile bile yanlış çubuğu gösterdikleri bulunuyor. Yani, insanlar davranış ve düşüncelerini, içinde bulundukları grubun standartlarına göre düzenliyorlar. Ortak/genel görüş olarak niteleyebileceğimiz bir mutabakata dayanmak veya arkasına saklanmak daha rasyonel davranış olarak gözüküyor.
Deney ya da Almanca adıyla Das Experiment, 2001 yapımı bir Alman filmi... Stanford Üniversitesi'nde psikolog olan Philip Zimbardo'nun 1971'de yaptığı Stanford hapishane deneyininden esinlenmiş. Deney, Philip Zimbardo liderliğindeki bir grup araştırmacı tarafından 24 lisans öğrencisinin gardiyan ya da mahkûm rollerini oynamak üzere Stanford psikoloji binasının bodrum katındaki sahte hapishaneye yerleştirilmeleriyle başlıyor. Mahkûmlar ve gardiyanlar hızlı bir şekilde kendilerini oynadıkları rollere kaptırmaları sonucu deney öngörülen sınırların dışına çıkıp tehlikeli bir duruma geliyor. Yaşanan gelişmeler sonrasında Zimbardo altıncı günün sonunda deneyi bitirmek zorunda kalıyor. (Philip Zimbardo - "The Lucifer Effect: Understanding How Good People Turn Evil")
Aslında daha önce Yale Üniversitesi psikologlarından Stanley Milgram'ın 1961'de gerçekleştirdiği Milgram deneyi ile de son derece önemli bulgulara ulaşılmış. (Thomas Blass'ın "The Man Who Shocked -The World-The Life and Legacy of Stanley Milgram") Bu deney ile insanların otorite sahibi bir kişi, grup veya kurumun isteklerine, kendi düşünce, duygu ve vicdani değerleriyle çelişmesine rağmen itaat etmeye ne kadar meyilli olduğunu göstermiş.
Irving Janis "Groupthink Among Policy Makers" isimli çalışmasında tarihte büyük felaketlere yol açmış kararlara değiniyor. (Örneğin; Lyndon B. Johnson'un Vietnam kararı, John F. Kennedy yönetiminin Domuzlar Körfezi işgal planı, 1930'ların sonuna doğru Neville Chamberlain'in ve İngiliz hükümetinin aldığı kararlar sonrası Avusturya, Çekoslavakya ve başka ülkelerin adeta Nazilere bırakılması.) Felaket ile sonuçlanan bu tip durumlarda, karar alma dinamiklerinin ortak görüşe uyma, grup düşüncesine karşı çıkma ve çıkamama olgusunun son derece önemli olduğu gözüküyor.