Çin Komünist Partisi’nde önemli iktidar değişimi

Prof. Dr. Seriye SEZEN / Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Öğretim Üyesi

Kasım ayında dünyanın iki büyük ve en güçlü ekonomilerinde seçimler yapılacak. ABD dört yıl için yeni başkanını, Çin Halk Cumhuriyeti'nde (ÇHC) ise Çin Komünist Partisi beş yıl süreyle partiyi ve ülkeyi yönetecek liderlerini belirleyecek. Türkiye ABD başkanlık seçimini daha yakından izlerken, Çin Halk Cumhuriyeti'nde yapılacak seçimler en azından şimdiye kadar hak ettiği ilgiyi görebilmiş değil. Oysa ÇHC'nin günümüzde küresel siyasi ve ekonomik konularda taşıdığı ağırlık, ABD seçimleri kadar bu ülkenin seçimlerini de yakından ve dikkatle izlemeyi gerektiriyor. Bu makalede ÇKP'nin örgütlenmesi üzerinde kısaca durulduktan sonra, genel olarak ulusal kongrelerinin, özel olarak da 18. Kongresinin önemi ve Kongre sonucunda lider kadrolarındaki olası değişimler ve bunların ülke politikaları üzerine yansıması değerlendirilecektir.

Çin Komünist Partisi: Dünyanın En Büyük İktidar Partisi

1949'dan bu yana iktidarda olan ÇKP, 2011'de 4 milyona ulaşan örgütlenme ağı ve 82,6 milyonu aşan üyesi ile dünyanın en büyük iktidar partisidir. 1970'lerin sonunda ülkenin kapitalizme yönelişi, Batı dünyasında, Sovyetler Birliği'nde olduğu gibi komünist parti iktidarının sonlanacağı beklentisini yaratmakla birlikte, ÇKP iktidar tekelini koruduğu gibi ülkenin ekonomik ve toplumsal dönüşümüne öncülük etmiştir. Ancak bu süreç içinde ÇKP belli ölçüde kendisini de dönüştürmüştür: İdeolojik temelin sınıf mücadelesinden ekonomik büyümeye kaydırılması, üyelikte siyasal sadakat kadar eğitim, yaş gibi niteliklerin öncelenmesi ve partinin işadamlarına açılması, parti içi seçim sisteminin demokratikleştirilmesi (açık oylama, birden fazla aday gösterme vb), liderlerin görev süresinin yaşla sınırlandırılarak emeklilik sistemine geçilmesi, karizmatik bir kişinin yaşam boyu süren liderliği yerine belli sürelerle yenilenen kolektif liderliğin ön plana çıkarılması, bu bağlamda belirtilebilir. ÇKP, "ideolojiye, değerlere dayalı, işçi ve çiftçilerin tabanını oluşturduğu bir partiden, meşruiyet zeminini 'ekonomik kalkınmaya' dayandırmış, yeni ekonomik düzenin zenginleştirdiği işadamlarının giderek daha fazla temsil edildiği bir yapıya doğru evrilmektedir."  Bu süreçte partinin üye yapısı da değişme sürecine girmiştir. Günümüzde hâlâ en büyük grubu tarım ve hayvancılıkla geçinenler oluşturmakla birlikte, 1950'lerde %60'lık çoğunluğa sahip bu kesim önemli ölçüde zayıflamıştır (Tablo 1).

Demokratik merkeziyetçilik ilkesine göre örgütlenen ÇKP'nin en üst organı, üyeleri temsilen seçilen 2.270 delegeden oluşan Ulusal Kongredir. Parti tüzüğünde değişiklik yapmak, parti politikalarını kararlaştırmak, Parti Merkez Komitesi ve Disiplin Komitesi üyelerini seçmek ve bu komitelerin raporlarını onaylamak, Ulusal Kongrenin yetkileri arasındadır. Beş yılda bir toplanan Ulusal Kongrenin toplanmadığı yıllarda onun adına Merkez Komitesi karar almaktadır. Merkez Komitesinin üye sayısı kongrelerde değişmekle birlikte 200 civarındadır. Merkez Komitesince seçilen üyelerden oluşan Merkez Komitesi Siyasal Bürosu (Politbüro) Komitenin toplanmadığı dönemde onun adına karar alabilmektedir. 17. Kongre sonunda Siyasal Büro 25 kişiden oluşmaktaydı. Yönetim zincirinin son halkasında ise Merkez Komitesinin Siyasal Bürosunca seçilen ve 9 kişiden oluşan Politbüro Daimi Komitesi yer almaktadır. Bu komite, devlet başkanı/ parti sekreteri ve devlet başkanı yardımcısı, başbakan, başbakan yardımcıları, meclis başkanı gibi ülkenin en güçlü siyasal liderlerinden oluşmaktadır.

18. Ulusal Halk Kongresinin Önemi Ne?

Çin Komünist Partisinin (ÇKP) ulusal kongrelerinde; parti tüzüğünde değişiklikler yapılmakta, parti politikaları tartışılmakta, yeni politikalar belirlenmekte ve parti organlarının üyeleri ile parti liderleri seçilmektedir. Kongreler, gelecek beş yılda uygulanacak ülke politikalarını ve ülkeyi yönetecek liderleri işaret etmesi açısından da önemlidir. 18. Kongrenin özelliği, parti üst yönetiminde iktidarın el değiştirecek ve ülkenin beşinci kuşak liderlerinin belirlenecek olmasıdır. Aslında bu değişim 2013'te yapılacak 12. Ulusal Halk Kongresi (Parlamento) seçimleriyle tamamlanacaktır. Çünkü ÇKP üst yönetiminde, özellikle Polütbüro Daimi Komitesinde yapılacak seçimler ile 2013 bahar ayında yapılacak seçimlerle önce devlet başkanı ve meclis başkanı, ardından da başbakan ile Devlet Konseyi (Bakanlar Kurulu) ve Merkezi Askeri Komisyon üyeleri gibi devlet yöneticileri de belirlenmiş olacak. Bunun anlamı, hem ülkenin siyasal ve ideolojik politikalarından hem de maliye, dış ilişkiler, kamu güvenliği ve savunma gibi ana kamusal politikalarından sorumlu üst düzey yöneticilerin %70'nin değişecek olmasıdır.  Bu denli kapsamlı ve belki de son otuz yılın en geniş çaplı iktidar değişiminin nedeni, 1980 sonrasında parti yöneticiliğinde emeklilik sisteminin getirilmiş ve belli devlet görevlerinin de iki dönemle sınırlandırılmış olmasıdır. Kongrenin bir diğer özelliği, izleyen dönemlerin lider adaylarını işaret edecek olmasıdır. Devlet başkanı, başbakan, meclis başkanı gibi devlet adamları bu görevlere beş yıl için ve en fazla iki dönem seçilebildiklerinden, 2013 yılında seçilecekler en geç 2023'te görevi bırakmak zorundalar. 18. ve 19. Kongrelerde seçilecek Politbüro veya Politbüro Daimi Komitesi üyeleri bu görevlerin potansiyel adaylarıdır.

Beşinci Kuşak Müstakbel Liderler

18. Parti Kongresi sonucunda parti organlarının üye kompozisyonunda kapsamlı değişiklik beklenmekle birlikte, Politbüro Daimi Komitesindeki değişim en stratejik olandır. Yeni devlet başkanı, meclis başkanı, başbakan ve başbakan yardımcıları temel olarak bu komiteden atandığından, Daimi Komitenin yeni kompozisyonu, aynı zamanda bu görevlere 2013'te yapılacak atamalar için adayların toplandığı bir havuz olacaktır. Ana beklenti, Komitenin en genç iki üyesi (Xi Jinping ve Li Keqiang) dışındaki üyelerin yenilenmesidir. Yeni üyeler için, mevcut Politbüro üyelerinden sekizinin adı geçmektedir (Wang Qishan, Li Yuanchao, Wang Yang, Zhang Dejiang, Liu Yunshan, Zhang Gaoli, Yu Zhengsheng ile Liu Yandong). 
Parti genel sekreterliğine ise halen devlet başkanı yardımcısı olan Xi Jinping'in seçilmesi güçlü beklenti. Zorunluluk olmamakla birlikte 1993'ten bu yana, parti sekreterliği ile devlet başkanlığı aynı liderde toplanıyor. Devlet başkanı Hu Jintao'nun iki dönemi tamamlayacağı 2013 baharında Xi'nin aynı zamanda devlet başkanlığını da üstlenmesi bekleniyor. Xi, 2002'den itibaren Merkez Komitesi üyeliği, 2007'den itibaren Politbüro Daimi Komitesi üyeliği ve Merkezi Parti Okulu başkanlığı, 2008'den bu yana da devlet başkanı yardımcısı olarak hizmet veriyor. ÇKP Merkez Komitesinin 2010'da yapılan 17. Kongresinde Partinin Merkezi Askeri Komisyonu başkan yardımcısı olarak atanması, Xi'nin liderliğine ilişkin beklentileri güçlendirdi. Şubat 2012'de ABD ve bazı Avrupa ülkelerinin yanı sıra Türkiye'yi de ziyaret eden Xi'nin bu turu bir tür başkanlığa hazırlık turu olarak değerlendirilmişti. Her ne kadar geçtiğimiz aylarda bir süre kamuoyundan uzak kalması ve bu arada Çin'i ziyaret eden ABD Dişişleri Bakanını programda olmasına rağmen kabul etmemesi, çeşitli spekülasyonlara yol açmakla birlikte Xi halen bu görevler için tek aday gibi görünüyor.

Müstakbel Parti Sekreteri ve Devlet Başkanı: Xi Jinping

1953'te Shaanxi Eyaletinde doğan Xi, Halkın Kurtuluş Ordusu generallerinden, 1959-1962 yıllarında başbakan yardımcılığı yapmış, Kültür Devrimi sırasında hapse girmiş bir babanın oğlu. ÇHC'nin en saygın üniversitesi Tsinghua Üniversitesi'nde kimya mühendisliği eğitiminden sonra aynı üniversitede yarı zamanlı hukuk doktorası yapmış bir lider. Eski devlet başkanı Jiang Zemin'e yakınlığı ile biliniyor. Diğer Çinli liderler gibi tabandan yetişerek gelen Xi, 1969-1975 yılları arasında kırsal yönetim basamaklarında çalışmış. Xi'nin mesleki yaşamı, 1979-1982 yılları arasında Devlet Konseyi Genel Ofisi Sekreterliği ve Merkezi Askeri Komisyon Genel Ofisindeki hizmetleri dışında, tümüyle ülkenin zengin, doğu bölgesinde bulunan kıyı eyaletlerinde geçmiş. Hebei, Fujian ve Zhejiang eyaletlerinde, ilçe, belediye ve eyalet düzeyinde Parti sekreter yardımcılığı ve sekreterliği; belediye başkan yardımcılığı, vali yardımcılığı ve valilik gibi görevlerde bulunmuş.  Kısa bir süre Şanghay'da Parti sekreterliği de yapan Xi'nin 1985-2002 yılları arasında görev yaptığı bu bölgeler, Çin'in dışa açılmasının laboratuvarları olduğu ve Jiang Zemin'le yakınlığı düşünüldüğünde, görev döneminde liberal uygulamaların gelecekte devam edeceği beklenmektedir.

Müstakbel Başbakan: Li Keqiang veya Wang Qishan

2013'te görevi bırakacak olan Başbakan Wen Jiabao'nun yerini alacak en güçlü aday olarak Li Keqiang görünmektedir. 1955 Anhui Eyaleti doğumlu Li, halen Politbüro Daimi Komitesi üyesi ve başbakan yardımcısı. Orta düzey memur bir aileden gelen Li, Pekin Üniversitesi'nde hukuk eğitiminden sonra ekonomi alanında yarı zamanlı doktora eğitimini tamamlamış. 1974-1978 yılları arasında Anhui Eyaletinde önce bir tarımsal komünde çalışan Li, daha sonra bir ilçesinin üretim tugayında parti sekreteri olarak hizmet vermiş. 1980'li ve 1990'lı yıllarda ise Çin Komünist Partisi Gençlik Liginde çeşitli statülerde görev almış. Daha sonraları Henan ve Liaoning eyaletlerinde parti genel sekreteri ve vali olarak çalışmış. Li Keqiang'ın arkasındaki en önemli siyasi güç, Gençlik Ligindeki yıllarından tanıştığı Hu Jintao'dur. Şu an Politbüro Daimi Komitesinin en genç üyesi olan Li başbakanlık için en güçlü aday olmakla birlikte, başbakanlık için Wang Qishan'ın da adı geçmektedir. Finans sektöründe deneyimli olan Wang 1948 doğumlu. Kamu bankalarında ve Merkez Bankasında genel müdürlük, başkan yardımcılığı yapmış bir yönetici. SARS (ağır akut solunum yolu yetersizliği sendromu) krizi sırasında Pekin Belediye Başkanlığı yapan Wang'ın, kriz ve olağanüstü dönemlerinde başarılı bir performans sergilediği düşünülüyor.  Görünen o ki, başbakanlık ile meclis başkanlığı Li ile Wang arasında paylaşılacak. Wang'ın başbakan olması halinde Li'nin, Li'nin başbakan olması halinde de Wang'ın meclis başkanı olması bekleniyor.

Sonuç

ÇKP'de iktidarın değişimi ulusal politikalarda kayda değer bir yön değişimi doğurur mu? Bu soruya, Merkez Komitesi adına Genel Sekreter Hu Jintao'nun Kongreye sunacağı rapor ile Parti Tüzüğünde yapılacak değişiklikler görüldükten sonra sağlıklı yanıtlar bulunabilir. Yine de ÇKP'nin bazı nitelikleri vurgulanarak kimi kestirimler yapılabilir. Öncelikle tek parti olarak örgütlenmekle birlikte, ÇKP'yi, farklı çıkarların, önceliklerin, tercihlerin çatıştığı ve uzlaştığı büyük bir koalisyon partisi olarak görmek gerekir. Liberal demokrasilerde çoğul parti sisteminin ne ölçüde çoğul ideolojilerinden kaynaklandığı ya da bu ideolojileri temsil ettiği ne kadar tartışmalı ise ÇKP'yi de bütünleşik ve tek bir ideolojiye, çıkara dayalı parti olarak görmek o denli tartışmalıdır. Geçmişte olduğu gibi Mao sonrasında da parti içinde hizipleşmeler, ideolojik çatallaşmalar sürmektedir. En azından ekonomik büyümeyi önceleyen, iş dünyasına daha yakın duran reformistler/elitler ile büyümenin toplumsal sonuçlarına daha duyarlı muhafazakarlar/popülistler gibi bir ayrışmadan söz edilebilir. Bununla birlikte, iktidar için ÇKP dışında alternatif bir örgütlenme olmadığından her grup mücadelesini parti içinde yürütmek zorundadır. Gruplaşmalar arasındaki mevcut güç dengesi de birinin diğerini hesaba katmayacak bir oluşuma olanak vermemektedir. Öte yandan kolektif liderlik de uzlaşmaya dayalı bir karar mekanizmasını zorlamaktadır. Dolayısıyla, ÇHC'de yakın dönemde köklü bir politika değişikliği yerine; ÇKP açısından iktidarını korumaya, ülke açısından da küresel bir güç olma yönündeki ilerleyişini sağlamlaştırmaya yönelik ana politikaların sürdürülmesi beklenmelidir.