Çeyrek Yüzyıl Öncesinde Bir Plan Arayışı….

Bu yazıların amacı, işini yitirmiş tüccarın eski defterlerini karıştırması değil. Bir anlamıyla "kendini sorgulama' denemesi. Yaklaşık çeyrek yüzyıl önce dünyaya nasıl baktığımızı belgelemek, kendi zihnimizdeki evrimi açık ortamlarda tartışmaya açık tutmak.

Şişecam Topluluğunun kurum kültürünün özünü Uzun Vadeli Plan toplantıları oluştururdu. Plan Komitesi toplantılarında, her kademeden insan görüşlerini açıklar; kurumun ortak aklının öne çıkmasına özen gösterilirdi. Kurum kültürü açısından çok önemli bulduğum tartışma ortamı, özgürlüğü ve kültürünü yansıtan bir belge olması nedeniyle yaklaşık çeyrek yüzyıl önce kaleme alınmış bir raporu sizlerle paylaşıyorum.
Bilginize sunduğu belge, " X. Uzun Vadeli Plan Döneminin Bazı Özellikleri ve Sorumluluklarımız" adını taşıyor. Şişecam arşivinde de mutlaka vardır. Raporun resmileşmemiş kopyasını yayınlıyorum ki sadece beni bağlasın.

Giriş

X.U.V.P. Toplantılarının çok önemli bir tarih kesitine rastladığını biliyoruz. İçinden geçtiğimiz zaman kesitinin önemi, değişme olgusunun tarihte hiç rastlamadığımız nitelik ve nicelikte olmasıdır.

Temel değişmezler-sabitler- ile değişen koşulların hızını ve niteliğini kavramadan plan yapılamaz. Plan dediğimiz araç, değişmelerin hızını ve yönünü öngörme ve toplam kaynakları ona göre yönlendirme için tasarlanır.

Uzun Vadeli Planın bir yönetim aracı olarak benimsenmesi ne denli çağdaş bir tutum ise, plan alışkanlıklarının tutsağı olmak da o denli ilkel bir tutumdur. Bu bakış açısı nedeniyledir ki, önce plan anlayışımızın ve uygulamalarımızın özeleştirisini yapmak zorundayız.

Firmamızın ve planımızın başarısı, dünyadaki genel eğilimleri saptayarak, eğilimlerin yaratacağı gelişmelere göre kaynak yönlendirmesi yapabilmesidir. Eğer, öngörülen gelişmelere göre "alternatif stratejileri" doğru saptayabilirsek güvenli bir gelecek yaratmış oluruz. Daha yalın anlatmak gerekirse, dünya genelindeki eğilimlerin yarattığı tehlike ve fırsatların değerlendirmesi, firmamızın olanak ve kısıtları ile dengelerini kurulması plan çalışmalarımızın özünü oluşturur. Bu nedenle plan çalışmalarına başlarken dünya genelinde eğilimlerin gözlenmesi ,olası fırsat ve tehlikelerin tanımlanması çalışmalarını rutin haline getirmek ve durmadan yinelemek zorundayız.

Plan çalışmalarının dışa dönük ayağı eğilimlerin, olası fırsat ve tehlikelerin tanımlanması , içe dönük ayağı da firmamızın olanak ve kısıtlarının betimlenmesi için "Durum Analizi" yapılmasıdır. Şimdi, cam alt-sektörlerindeki gelişmeleri sadece ülke odağında değil, yakın çevre ve tüm küresel bağlamda değerlendirmeliyiz. Nereye gideceğimizi gösteren bir yol haritamız olmalı ki ilerlerken risklerimizi kontrol edebilir alan içinde tutabilelim.

Uzun Vadeli Planın Eleştirisi

Uzun Vadeli Plan Alt Komite toplantılarının yapıldığı Mayıs 1990'da, toplumsal yaşamda çok önemli olan on yıllık birikimin değerlendirildiği bir dönem oldu. Özellikle üretim, satış ve stok hedeflerinin belirlenmesinde geri-bildirimler yaparak başarı ölçülmek istendi. Ayrıca üretim maliyetleri ve verimliliklerle ilgili analizler yapılarak temel eğilimler bütün olarak gözlenmeye çalışıldı.

Bazı ürünlerimizde plan hedeflerinin "muhafazakar" bir anlayışla ele alındığı üzerinde özellikle duruldu.

"Hedef tutturma" endişesinin, "planın sürükleyici" karakterini zayıflattığı özellikle vurgulandı.

Bugünkü aşamada plan çalışmalarının daha önemli bir sorununu ele almak isityoruz: İnanıyoruz ki plan aracının iki düşmanı olmalıdır. En büyük düşman, plan çalışmalarını yapan ve yöneten insanlar olacaktır. Buradaki "düşmanlık" kavramı, planın bir amaç haline getirilmemesi ve planlama fetişi tuzağına düşülmemesidir. Planı hazırlayanlar bu aracın kullanılarak toplam kaynak kullanımının verimini artırma işlevini hiç gözden ırak tutmamalıdır. Plancılar, bu aracı kuruluşlarının dinamik gelişmesinin bir parçası olarak görmeli; planı bir angarya düzlemine indirmemelidir. İkinci düşman plana inanmayanlardır; onlara fırsat verildiğinde aşırı pragmatizmin tuzağına düşülür.

Plan aracını geliştirme isteğini güçlendirirken, eskimiş varsayımlarımızı sorgulanması, alışkanlıkların tuzağına düşülmemesi de çok önemli.

Bizim planımızda üst yönetimin inancı, plan çalışmalarına demokratik ve yaygın katılım, çevreye farklı pencerelerden bakma anlayışının gelişmesi, kaynak önceliklerinin belirlenmesi, geçmişi değerlendirme fırsatının yaratılması ve planın "erken uyarı işlevi" için tüm tekniklerin kullanılması önemli bir gelişmedir.

Çağdaş planların bir "stratejik gelişme" aracı olması gerekir. Plan çalışmalarında aşırı ayrıntıya boğularak, genel eğilimlerin gözden kaçırılması tehlikeli bir tutumdur. Bu açıdan baktığımızda planımızda ayrının artmasını, bürokrasinin fazlalaşmasını uzmanlaşmış emeğin israfı gibi sakıncalı tutumları titizlikle izlememiz gerekiyor.

Bir başka hususa daha dikkatinizi çekmek istiyoruz: Plan çalışmaları sadece literatür çalışmasına dayanmamalı, alan araştırmaları ile de beslenmelidir.

Uzun Vadeli Plan toplantılarında, gözleme, bilgi ve deneyime dayalı eleştiri kapıları açık olmalıdır ki plan aracından beklediğimiz sonuçları yaratabilelim.

Genel Eğilimler

Dünya genelinde gözlenen eğilimler, plan çalışmalarının yönlendirici etkenleridir. Bilimsel, ekonomik ve sosyal gelişmelerin harekete geçirdikleri "değişme dinamikleri" toplumsal yapıları, sistemleri, askeri gücü ve devletlerin konumlarını da belirliyor. Değişmelerin niteliği, hızı ve yönü hakkında ortak bir anlayış yaratamazsak, plan insan ve sermaye kaynaklarımızın gücü odaklama işlevinden uzaklaşır.

Bugün bilim ve teknolojik gelişmelerin yarattığı yeni yapılanma, üretim iç örgütlenmesini, endüstri-devlet ilişkilerini ve devletlerarası ilişkileri köklü biçimde değiştiriyor.

Değişmelerin niteliği: Hep birlikte yakından gözlemliyoruz ki her alanda değişmeler büyük bir hız kazanmıştır; Geçici olanı, değişmez olandan ayırt etmek güçleşmektedir. 

"Değişme" sözcüğü tek başına yeterli olamıyor. Bu nedenle sözcüğün başına "hızlı", "dramatik", "köklü", "olağanüstü" ve "çarpıcı" gibi sıfatlar ekliyoruz.

Değişmelerin hızını, niteliğini ve yönünü kavramadan dünyayı, iş çevremizi anlamak ve geleceği inşa etmenin çareleri üretmek mümkün değil.

Değişik araştırmacılar, 1988 yılını baz alarak "doğal kaynakların kullanımına" ilişkin hızlanmayı tablolar halinde yayımlıyor:

        400.000     yıl önce        Avcılık
        300.000     "            Ateşten yararlanma
        150.000     "            Barınakların yapılması
         20.000     "            Sürekli yerleşim
         15.000     "            Tohumun toprağa atılması/yerleşik düzen
         10.000     "            Hayvan gücünden yararlanma
         3.000     "            Rüzgar gücünden yararlanma
         2.000     "            Atların taşıma ve diğer işlerde kullanılması
         800    "            Su gücünden yararlanma
         180    "            Kömür ve petrolden yararlanma
         45     "            Nükleer enerjiden yararlanma

Taşıma sistemlerine baktığımızda paralel bir gelişme gözlüyoruz:

        1600 (MÖ)                Dört tekerlekli araba
        1784(MS)                Posta arabası 20k/Saat
        1825                    Buharlı lokomotif(10 km/saat)
        1880                    Buharlı lomomotif(100 km/saat)
        1938                    Uçak(400 km/saat)
        1960                    Jet uçakları (4000 km/saat)
        1970                    Uzay köpsülü( 18.000 km/saat)
        

İnsan etkinlikleri ve entelektüel yaratıcılıkta gelişmeler 1988 yılı baz alındığında aşağıdaki hızlı gelişme karşımıza çıkıyor.

        1.500.000    yıl önce        Çocukları koruma için örgütlenme
         400.000    "            Göçlerle daha iyi bir çevre aranması
         20.000    "            Dinler/sosyal düzenlemeler
         7.000    "            İlk kentlerin kurulması
         5.500    "            İlk alfabe kullanılması
         5.000    "            Abakus
         3.500    "            Paranın kullanılması
         3.000    "            Numaralama sistemi
         2.500    "            Sanat/bilim/felsefe
         2.000    "            Demokrasi
         500    "            İlk bilimsel deneyler
         475    "            Makyavel "Prens"i yazdı
         400    "            Ticaret ağlarının ölçeği genişledi
         300    "            Bilimsel astronomi/matekatik kullanımı
         200    "            Oksijen
         150    "            Babbage kompüteri keşfetti
         100    "            Banka, sigorta ve diğer finans araçları
             80    "            Görecelilik kuramı
            50    "            Kompüter kavramı
Bugün geçmişin alışkanlıklarını sürdürerek varlığımızı koruma ve geliştirmenin imkanı yok. Bu nedenle Christopher K. Bart'ın saptadığı değişme niteliklerini plan çalışmalarında göz önünde tutmalıyız.

Boyutlar        Yeni Durum                Tarihsel Durum

Çevre            Dinamik                Durağan
Formaliteler        Düşük                    Yüksek
Buluşlar        Yüksek                    Düşük
Kontrol yöntemi    Kurallara göre                Yüz yüze
Otonomi        Yüksek                    Düşük
Deneyimcilik        Yüksek                    Düşük
Kontrol sapması    Yüksek                    Düşük
Planlama periyodu    Sık                    Seyrek
Planlama ayrıntısı    Düşük                    Yüksek
Performans ölçütü    Buluş/risk üstlenen            Geçer durum
Karşılaştırma        Değişik                    Geçer durumla
Ödüllendirme        Geriş                    Dar
.                                                                                            .
Dünya çok hızlı bir değişim ve dönüşüm yaşamaktadır. Bu durum "sürekli kriz" hali yaratmaktadır. Bu nedenle, işyerlerini yönetim anlayışını köklü biçimde gözden geçirmek gerekmektedir. Kurumsal planlamaya önem veren Şişecam'da plana sahip çıkmak çok önemlidir.

                    Gelecek yazı: İmalat kesiminin yeniden örgütlenmesi