Bölgesel teşvik, istihdamda amacına hizmet ediyor mu?
Bölgesel-sektörel teşvik sisteminin mantığı, daha geri bölgelere yapılacak yatırımlara daha yüksek avantajlar sağlayarak yatırımların bu bölgelere daha faza akmasını sağlamak ve bu bölgelerde istihdamı artırmak. Hedef, en gelişmiş bölgelerdeki yatırım ve istihdam artışını göreli olarak frenlerken, geri bölgelerdeki yatırım ve istihdam artışını hızlandırarak bölgeler arası eşitsizliği azaltmaya çalışmak.
2009 yılında 4 teşvik bölgesine dayalı olarak uygulamaya giren bölgesel-sektörel teşvik sistemi, 2012’de 6 bölgeli hale getirildi. 6 bölgeli sistemin iki yıllık uygulama sonuçlarını istihdam açısından değerlendirirsek, en geri 6. Bölge’deki istihdam artışı dışında sistemin amacına tam olarak hizmet etmediğini söyleyebiliriz. Tam tersine, geri illerden oluşan 5. Bölge başta olmak üzere, orta gruptaki 3. ve 4 Bölge’nin aleyhine işleyen bir dengesizlik yaratmaya başladığı görülüyor.
2011-2013 arasında en yüksek istihdam artışı, yüzde 10.13 ile en gelişmiş illerden oluşan 1. Bölge’de gerçekleşti. Oldukça gelişmiş illeri kapsayan 2. Bölge’nin istihdam artışı da yüzde 6.38 ile ortalamanın üzerinde. Yeni sistem, gelişmiş iller lehine işleyen dengesizlik faktörünü giderememiş gözüküyor.
Yeni sistemden, amaca uygun etkilenen tek bölge olan 6. Bölge’de istihdam artışı yüzde 7.53 ile ikinci sırada. Bu bölgedeki istihdam oranı artışı da genel ortalamanın üzerinde. Buna karşın 6. Bölge’de işsiz sayısı, iki yılda yüzde 51.17 artarken işsizlik oranı da 3.66 puan yükselerek yüzde 14.19’a çıkmış. İşsizlik oranı tarafındaki bu ters görüntünün nedeni, bölgede işgücüne katılımın hızlanması. İş bulma umudunu yitirenlerin tekrar iş aramaya başlamaları, istihdam artışına rağmen işsiz sayısının artmasına yol açıyor.
Buna karşın Doğu, Güneydoğu, Karadeniz, Akdeniz ve İçanadolu’dan 16 yoksul ili kapsayan 5. Bölge’de, iki yılda istihdam artmak bir yana yüzde 2.18 azaldı. Türkiye’de ortalama istihdam yüzde 5.86 artarken 3. Bölge’nin istihdamı sadece yüzde 1.65, 4. Bölge’nin istihdamı ise yüzde yüzde 1.09 artmış. Bu üç bölgede çalışanların nüfusa oranını yansıtan istihdam oranı, iki yıl öncesine göre düşmüş. Yoksul illeri kapsayan 5. Bölge’nin istihdam oranındaki düşüş 2.35 puanı buluyor.
Sorunun daha tehlikeli boyutu bu üç bölgede işgücüne katılım oranının da gerilemesi. Yani bu bölgelerdeki insanlar, iş bulma umudunu da yitirerek iş aramaktan da vazgeçiyorlar. Türkiye’de işgücüne dahil nüfus yüzde 5.78 artarken 5. Bölge’de yüzde 2.35 azalmış. Türkiye’de işgücüne katılan nüfus oranı 0.90 puan artarken, 5. Bölge’de 2.64 puan düşmüş.
Bu haliyle bölgesel teşvik sistemi, istihdamda 15 en geri ve 8 en gelişmiş ile yarıyor, ama 16’sı geri ve 29’u orta düzeyde olmak üzere 45 ilin aleyhine çalışıyor.
Hesaplama nasıl yapıldı?
TÜİK’in 26 bölgeli Düzey-2 coğrafi sınıflamasına ilişkin verilerden her bölge için kurumsal olmayan nüfusun 15 yaş üzeri nüfusa oranını hesapladık. Bu oranın bölge içindeki tüm iller için eşit olduğunu varsayarak illerin kurumsal olmayan 15 yaş üzeri nüfusunu tahmin ettik. Buradan da illerin işgücü ve istihdam sayılarını hesapladık. İl verilerini toplayarak teşvik bölgelerinin istihdam verilerini elde ettik.