Boğazımızdan ve barınma masraflarından kısıp ulaştırmaya harcıyoruz

Hanehalkı harcamasında ilk sırada yaklaşık dörtte birlik payla konut ve kira geliyor. TÜİK'in bir süre önce açıkladığı verilere göre, harcamalarda ikinci sırayı beşte bire yakın payla gıda ve alkolsüz içecekler alıyor. Ulaştırma harcamalarının toplamdaki payı ise yüzde 18'e yakın. Bu oranlar, 2014 yılındaki durumu gösteriyor. Peki acaba yıllar içinde harcama eğiliminde bir değişiklik oldu mu ya da oluyor mu, eğilimin değiştiği bir süreç mi yaşıyoruz?

İşte bugün gidebildiğimiz kadar geri giderek, yani 2002'ye kadar uzanarak harcamaların payında ortaya çıkan değişime bakacağız. Yine irdeleyeceğimiz bir başka konu da, hanelerin gelir gruplarına göre harcamalardan aldıkları payın 2002-2014 döneminde nasıl bir değişime konu olduğu.

Ulaştırmanın payı artıyor
Haneler, 2014 itibariyle harcamalarının yüzde 62'sini konut, gıda ve ulaştırma için yapıyor. Yani bu üç alana dönük harcama, toplamda neredeyse üçte iki pay alıyor. Dikkat çeken ise, gıda ve konut için yapılan harcamaların payının hızla düşmesi ve bu harcamaların ulaştırmaya kayıyor olması.

2002 yılında toplam harcamaları yüzde 27.3'ü konut ve kira için yapılıyordu. Bu harcama grubunun payı, 2008 yılında yüzde 29.1'e kadar çıktı. Ama konut ve kira için yapılan harcamanın toplamdaki payı, geçen yıl yüzde 24.8 ile son on üç yılın en düşük düzeyine indi. Bir başka ifadeyle konut ve kiraya ayrılan harcamanın payı on iki yılda 2.5 puan düştü. 

Ama harcama payı açısından asıl düşüş, gıda ve alkolsüz içecekler grubunda oldu. Bu harcama grubunun toplamda 2002 yılında yüzde 26.7 olan payı, geçen yıl yüzde 19.7'ye geriledi. Yani on iki yıldaki gerileme tam 7 puanı buldu. 

Gıda ve konut için yapılan harcamaların yerini giderek ulaştırmanın aldığını söyleyebiliriz. Harcama grupları arasındaki geçişkenliği ölçmek tam olarak mümkün değilse de, en azından oranlara bakarak ve harcama eğilimlerindeki değişimi izleyerek böyle bir yargıda bulunmak pek yanlış olmasa gerek. 

Ulaştırma harcamalarının payında 2002-2014 döneminde ortaya çıkan artış, neredeyse gıda ve konuta ilişkin harcamaların payındaki azalma kadar oldu.

Ulaştırma harcamalarının toplamda 2002 yılında yüzde 8.7 olan payı 2014 yılında yüzde 17.8'e yükseldi. Yani ulaştırma harcamalarının payı 2002-2014 döneminde bir kattan fazla, 9.1 puan arttı. Gıda ve konut harcamalarının payındaki azalmanın toplamı ise 9.5 puandı. 

Harcamaların detayı ne? 
Hanehalkı harcamalarında giderek ön plana çıkan ulaştırma grubunun kapsamına hangi harcamaların girdiğine bakmak gerek. Bu harcama grubunda "birinci ve ikinci el ulaşım aracı satın alınması, motosiklet ve bisiklet, yedek parça ve aksesuarlar, yakıt ve yağlar, bakım ve onarımlar; demiryolu, karayolu, havayolu ve denizyolu taşımacılığı, ulaşım araçlarının onarımı ve nakliye ve kargo gibi hizmetler" yer alıyor. 

Ulaştırma grubunun toplam harcamadaki payını yukarı çeken de belli ki ağırlıklı olarak giderek daha çok otomobil alınması; hem fiyatlar, hem tüketim arttığı için akaryakıta ödenen tutardaki artış ve seyahat harcamalarına giderek daha çok para harcanması.  

Bu durum aslında biraz da yaşam standartlarının yükselmesinin bir sonucu. Artık otomobil sahibi olmak on-on beş yıl önceye göre daha normal; artık yurtdışına tatile gitmek de öyle, bir dönem hiç ulaşılamaz görülen havayolu seyahati de... Bütün bunlardan dolayı ulaştırma harcamalarının toplamdan aldığı pay artıyor. Ve öyle görünüyor ki bu harcama grubu giderek daha da fazla pay alacak. 

Konut ve kira harcamalarının kapsamında ise gerçek kiranın yanı sıra, ev sahibi olarak ya da ücretsiz olarak oturanlar için belirlenen izafi kiranın yer aldığını da belirtelim. 

Yoksullaşan gruplar  
Gelelim 2002'den 2014'e kadar olan dönemde yüzde 10'luk gelir gruplarının harcamadan aldıkları payın nasıl değiştiğine...

2002'den 2014'e kadar geçen on iki yılda dikkat çeken en belirgin değişiklik, en yoksul yüzde 10'luk grupla, en zengin yüzde 10'luk grubun harcamadaki payının azalması, arada kalan yüzde 80'lik grubun payının ise çok küçük oranlarda da olsa artış göstermesi.

En yoksul yüzde 10'luk grup, 2002 yılında toplam harcamada yüzde 4.3 pay alıyordu. Bu grubun payı, 1 puan azalarak geçen yıl, 2002'den bu yana olan dönemin en düşük düzeyine indi ve yüzde 3.3 oldu. 

En zengin yüzde 10'luk grubun harcamadaki payı da yüzde 23.4'ten yüzde 22.2'ye geriledi. Bu grubun payındaki azalma 1.2 puan.

Ancak, en yoksul yüzde 10'un harcama payındaki 1 puanlık azalma ile en zengin yüzde 10'un harcama payındaki 1.2 puanlık azalma arasında dağlar kadar fark var.

Yüzdenin yüzdesini alarak ifade etmek zorundayız, en yoksul ilk grubun payındaki 1 puanlık azalma yüzde 23 (4.3'ten 3.3'e iniş) gerilemeye denk geliyor. En zengin grubun payındaki 1.2 puanlık düşüş ise yüzde 5 (23.4'ten 22.2'ye iniş) demek. 

2002'den 2014'e harcamadan aldığı pay en çok artanlar ise yüzde 0.5 ile yedinci yüzde 10'luk gelir grubunda olanlar ve yüzde 0.4 ile beşinci yüzde 10'luk gelir grubunda olanlar.