Bir paranın değer kaybı nasıl hesaplanır?

Bugünlerde özellikle gelişmekte olan ülkelerin paraları dolara karşı değer yitiriyor ya, hemen her gün, hangi ülke parasının belli bir dönemde ne kadar değer kaybına uğradığına ilişkin haberler okuyoruz. Türk Lirası'nın dolar karşısında az değer kaybeden paralar arasında bulunmasından da doğal olarak mutlu oluyoruz.

Ama, hesaplamada genellikle hata yapıyoruz. Bir paranın, başka bir paraya karşı, örneğin dolara karşı değer kaybını hesaplarken hataya düşüyoruz. "Bu hesaplama öylesine basit ki, nerede hata yapılıyor olabilir" diye düşünebilirsiniz. Hesaplamanın çok basit olduğu doğru, ama bu hesaplamanın hemen hemen her seferinde hatalı yapıldığı da bir gerçek.

Hatanın nedeni

İki paranın birbirine karşı olan değer değişimini hesaplarken, genellikle değer kazanan paranın "değer kazanma" oranını, değer kaybeden paranın "değer kaybı" olarak ifade ediyoruz.

Herhangi bir paranın, örneğin dolar karşısındaki değer değişimi başkadır, doların o para karşısındaki değer değişimi başkadır.

TL ve dolardan örnek verelim.

Varsayalım 1 dolar 1 TL'ye eşitti. Dolar değer kazandı, yani TL değer kaybetti ve artık 1 dolarla 1 TL değil, 2 TL alınabiliyor.

Bu değerlere bakarak "TL, dolara karşı yüzde 100 değer yitirdi" diyebilir miyiz? Diyemeyiz tabii ki. Ortada bir yüzde 100'lük oran var ama, bu TL'nin değer kaybı değil, doların değer artışı oranıdır.

Başlangıçta 1 TL, 1 dolara eşitti. Şimdi ise 2 TL 1 dolara eşit olduğuna göre, 1 TL de 0.5 dolara eşit demektir. Yani 1 TL ile alınabilecek dolar, 1'den 0.5'e inmiştir. Bu da TL'nin dolar karşısında yüzde 50 değer yitirdiğini gösterir.

Yüzde 100 değer kaybı zaten olmaz!

1 dolar 1 TL'ye eşitken, 1 dolar 2 TL'ye eşit hale gelince yapılan "TL yüzde 100 değer yitirdi" şeklindeki değerlendirmelerin yanlışlığını görmek için zaten öyle uzun uzadıya hesap yapmaya, matematik alimi olmaya da gerek yok!

Herhangi bir büyüklüğün yüzde 100, yani kendisi kadar değer yitirdiğinde sıfıra ineceği gerçeği ortada. Dolayısıyla yüzde 100 değer yitiren bir para da aslında sıfır olmuş demektir. Artık o paranın satınalma gücü anlamında hiçbir değeri yoktur.

TL ne kadar değer yitirdi?

TL'nin değer kaybına ilişkin hesaplamaların hemen hemen tümünün yanlış olduğunu belirttik. Peki son dönemde TL ne kadar değer yitirdi, doğru oran ne?

FED Başkanı Bernanke'nin 22 Mayıs'taki meşhur açıklamasını başlangıç tarihi olarak alalım ve o tarihten ağustos ayı sonuna kadar olan dönemde ortaya çıkan oranları aktaralım.

22 Mayıs'ta 1.8475 TL olan dolar, 29 Ağustos'ta 2.0557 TL'ye çıktı. Yani bu dönemde dolar TL'ye karşı (2.0557/1.8475-1) yüzde 11.3 arttı. Bu değerlere göre TL'nin değer kaybı ise (1.8475/2.0557-1) yüzde 10.1 oldu.

Euroda da durum aynı. 22 Mayıs'ta 2.3779 olan euro, 29 Ağustos'ta 2.7470'e yükseldi. Buna göre, söz konusu dönemde euro TL'ye karşı (2.7470/2.3779-1) yüzde 15.5 değer kazandı. TL'nin euroya karşı değer kaybı ise (2.3779/2.7470-1) yüzde 13.4 oldu.

İster para için yapılan hesaplamada, ister başka büyüklükler için yapılanda olsun, değer artışının yüzde 100'ün çok üstüne çıkabileceğini, değer kaybında ise yüzde 100'ün söz konusu olamayacağını, hele hele yüzde 100'den daha büyük oranlardan kesinlikle söz edilemeyeceğini unutmamak gerekiyor.