ABD, İran nükleer anlaşmasından geri çekilirse ne olur?
Bu haftanın bitiminde ABD Başkanı Donald Trump’ın selefinin elde ettiği dış politika başarısını çöpe atıp atmayacağını öğreneceğiz. En geç 12 Mayıs’ta Trump’ın İran nükleer anlaşmasına devam etmeye veya geri çekilmeye karar vermesi gerekiyor. Şu anda, ABD’nin tüm müttefiklerinin zaten belirsizliklerle dolu dünya düzenini daha da tehdit edeceği uyarılarına rağmen, Trump anlaşmadan geri çekilmeye hazırlanıyor gibi. Trump’ın destekçileri İran’ın sorumluluklarını yerine getirmek konusunda sözlerini tutmadığını, aksine anlaşmayı bölgesel nüfuzunu genişletmek için kullandığını ileri sürüyorlar. Türkiye, bir kez daha, kendisini muhtemelen A.B.D. eski Başkanı Barack Obama’nın ülkesinin dünyadaki rolünü yeniden tanımlama girişimlerine karşı şekillenen en büyük tehdidin ortasında buluyor. Bunun sonuçları ne olacak?
- Mevcut ABD hükümeti anlaşmaya neden karşı çıkıyor ve bu Türkiye için neden önemli?
Trump yönetimi bu anlaşmaya alışılmadık bir yorum getiriyor. Bu anlaşma İran’ın nükleer programını tamamen bırakmasını değil, silah yapımında kullanılabilecek kalitede uranyum zenginleştirme faaliyetini 15 yıl süre ile durdurmasını öngörüyor. Anlaşmanın hükümlerine uyulduğunu denetlemekle yükümlü kurum ise Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA). IAEA İranlıların anlaşmanın kendilerine yüklediği sorumlulukları yerine getirdiğini bildiriyor. Trump ise ne diyor? “Tamam, durum böyle olabilir ama ben bu işi sevmedim. Eğer anlaşma yapıldığında başkan olsaydım, bu anlaşmayı yapmazdım.” Bu argüman pacta sunt servanda veya “anlaşmalar bağlayıcıdır” ilkesini temel alan devletler hukuku geleneklerine aykırıdır. Söz konusu ilke, ülkelerin imza attıkları anlaşma hükümlerine uymaları gerektiği beklentisinin net bir ifadesidir.
Amerikan karar verme sürecindeki önemli bir faktör, Trump’ın söylediklerinden ayrı olarak, iki Amerikan müttefikinin – İsrail ve Suudi Arabistan’ın – benzer nedenlerle İran’ın Ortadoğu’daki etki alanının genişlemesinden endişe ediyor olmalarıdır. Galiba İran’ın nükleer faaliyetleri sadece bu ülkenin nükleer silah geliştirmesinden korkulduğundan değil, gittikçe artan bölgesel etkisini engellemek için İran’a bir tokat atmaya vesile ittihaz ediliyor.
İsrailliler, İran'ın nükleer silahlar geliştireceğine inanıyorlar. Ancak, bunun ardından, İran'ın bu silahları İsrail'e karşı kullanacağı gibi pek inandırıcı olmayan bir olasılığı savunuyorlar. İsrail'in Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması dışında hareket ederek kendi nükleer gücünü geliştirmesi bir yana, İran'ın İsrail'e karşı nükleer silah kullanması intihar olur. İsrail herhalde yeterli bir karşı darbe kabiliyetine sahiptir ki, bu da herhangi bir İran saldırısının İsrail'den ve muhtemelen ABD'den gelen nükleer bir tepkiyle karşı karşıya kalacağı anlamına geliyor. Dolayısıyla İran’ın İsrail’e karşı bir nükleer saldırı gerçekleştirmesinin kendisine bedeli kabul edilemez derecede yüksek olacaktır.
Suudiler de İran’ın kendi ülkelerine doğru genişlemek ve özellikle ülkenin Şii nüfusu fazla olan doğu bölgelerinde siyasi huzursuzluk çıkarmak için çalışıyor olmasından endişeli. Ancak Suudi Arabistan rejimi daha temel bir sorunla karşı karşıya: Artık devrini tamamlamış bir yönetim biçimi, başka bir şey üretmeyen ve petrole çok bağımlı bir ekonomi. Çağdaşlıktan uzak, ekonomik zaafl arı bol bir Suudi rejimi için İran tehdidinin altından kalkılması zordur. Suudi yöneticiler, dış destek kaynaklarını da seferber ederek, siyasi güçlerini korumaya çalışıyorlar. Evet, İran'ın nüfuzunu daha geniş bir bölgeye yaymaya gayret ettiği doğrudur. Fakat Suudiler ve dostları eğer buna karşı çıkmak istiyorlarsa, başvuracakları araçlar “kutsal olmayan” ittifaklar kurmak ya da silah yarışına girişmek değil, mücadeleyi siyaset, ekonomi ve hatta kültür alanına taşımaktır. Ancak, farklı nedenlerle, ne Suudi Arabistan ne de İsrail bu alanlarda etkili bir rekabet imkanına sahiptir.
Türkiye’ye dönecek olursak: Türkiye ve İran tarihsel olarak her zaman rekabetçi bir ilişki içinde olmuşlardır. Yine de rekabetçi içgüdülerini dizginleyebilmişler ve farklı alanlarda işbirliği yapabilmişlerdir. İşbirliği yapmak, temelde rekabetçi olan yaklaşımın sona ermesi anlamına gelmiyor. Ancak tarafl ar akılcı davranarak, rekabetçi ilişkinin işbirliğini imkansız kılmasına izin vermiyorlar. Türkiye- İran ilişkilerinde coğrafi ve diğer gerçekler rekabet içinde işbirliği yaklaşımını destekliyor: İlkin, İran Batı’ya Türkiye üzerinden ulaşmak zorunda; Türkiye de Orta Asya’ya İran üzerinden nispeten kolayca ulaşabiliyor. İkinci olarak, İran bir enerji tedarikçisi; ve enerji kaynaklarını çeşitlendirmek isteyen Türkiye için İran enerjisi önemli. Uzun vadede, Türkiye özellikle İran’ın doğalgazını Avrupa’ya sevk edebileceği bir köprü niteliğinde. Bu amaca hizmet edecek boru hatlarından bazıları tamamlandı, bazıları tamamlanmak üzere. Bu kanallar İran’a dünya pazarına açılma şansını genişletiyor.
- Eğer anlaşma iptal olursa ve ABD tek tarafl ı yaptırımlar uygulamaya başlarsa – enerji ihracatları da dahil – Türkiye’nin buna karşı çıkma şansı var mı?
Yaptırımlara ilişkin tek deneyimimiz, şu anda ABD mahkemelerinde devam eden Zarrab davası. Ama o dava bile ABD kanunlarına karşı çıkmanın çok da ihtiyatlı bir davranış olmadığını gösteriyor. Kaçınılmaz olarak bu gibi yaptırımlar ortaya çıktığında, insan zekası bu yaptırımların çevresinden dolanacak yollar arıyor. Fakat günümüzde, özellikle büyük işlemler gerçekleştiğinde, bunları tespit edebilen birçok yöntem var; işlemlerinizi gizli tutmanın bir yolu yok. Umarım Türkiye gözlem ve deneyimleriyle bu yaptırımlara tek başına karşı gelmeye çalışmanın hayli riskli olduğunu öğrenmiştir.
- Fakat böyle bir durumda Türkiye yalnız olmayabilir. ABD, İsrail ve Suudi Arabistan ittifakı var ve bunlar İran’la yapılan nükleer anlaşmanın bitmesini istiyor. Ama, örneğin, Avrupa buna karşı çıkıyor.
ABD’nin görüşünü benimsememek ile ambargo kurallarını ihlal etmek iki farklı şey. ABD tarafından empoze edilen ambargo ile ilgili olarak sorun, ABD'nin dünya ekonomisinde çok farklı yönlerden önemli bir aktör olmasıdır. Örneğin, dünyadaki banka işlemlerinin çoğu ABD'den geçmektedir. Hiç kimse, ambargo kurallarının ihlali karşısında İsraillilerin veya Suudilerin ne düşündüğüne dair endişe duymaz ama ABD'nin elinde, ambargoya uymayanların hayatını zorlaştırabilecek bir dizi enstrüman var. Amerika’nın yöntemlerinin yasal temeli olmadığını savunabilirsiniz ama Amerikalılar da uluslararası kanunların değil, ulusal kanunlarının ihlal edildiğini iddia ediyorlar. Neticede, ABD’nin tek tarafl ı olarak uyguladığı yaptırımlara karşı gelmek pek tavsiye edilecek bir yol değil. Öte yandan, yaptıklarının doğru olmadığı konusunda Türkiye’nin Amerikalıları ikna etmek için her türlü çabayı desteklemesi gerekiyor. Eğer İran’ın nükleer veya diğer türden silah geliştirmesini engellemek istiyorlarsa, doğru olan, bunu İran’la görüşerek çözüme bağlamaya çalışmaktır.