1 cent için plastik şişe toplar mısınız?

Ruslar SSCB'nin son yıllarını anarken, boş market raflarını hatırlar, "Uzaya ilk in­sanı biz yolladık ama tuvalet kağıdı üretmeyi beceremedik" diye acıklı esprilere tebessüm ederdi. Ev atıkları ile ilgili yazıya niyetlendi­ğimde fikir aldığım bir gazeteci dostum, "Uza­ya ilk astronotumuz Alper Gezeravcı'yı yolla­dık ama atıklarımızı tasnif edip çöpe yollaya­mıyoruz" deyince Rus esprisini hatırladım.

Bir Türk profesör dostum sabbatical denen akademik değişim molası sayesinde altı ayını ailesiyle birlikte, bir Japon üniversitesinde ders vererek geçirip dönmüş, Japonya'ya da­ir her şeye ziyadesiyle meraklı olduğumdan, "Orada en çok ne zorladı sizi" diye sormuş­tum. Hiç düşünmeden, "Çöp ayıklama işi!" demişti. Şaşırdığımı görünce, "Zaten avuç içi kadar olan dairenin yarısı farklı ev atıkla­rı için farklı renk ve boyutlarda olan torbalar­la dolduydu ve hangisine ne koyacağını, han­gi gün kapı önüne çıkaracağını bilmen gere­kiyordu. Belki on tane çöp torbası vardı evde. En büyük stres ve sıkıntı kaynağımız buydu!" diye gülmüştü.

Bir nevi turnusol kağıdı

Galiba toplumların gelişmişlik düzeyini öl­çerken bu evsel atıklar mevzusu bir nevi tur­nusol kağıdı oluyor. AB kapısından içeri son giren ülkelerden olan Hırvatistan bu konuda hızlı yol alan ülkelerden. En azından organik, plastik-metal, kağıt ve kalan diğer çöpler ola­rak dört ayrı renkli ve dört ayrı torbada birik­tirip öyle atıyoruz çöplerimizi. Geri dönüşüm meselesinde hayli yol aldık.

Türkiye'nin haline en iyimser halimle bak­tığımda, "hac yoluna düşen karınca" görüyo­rum ama azminden emin değilim! Standart, kararlı uygulamalardan çok, yerel yönetimle­rin müstakil deneme-yanılmaları üzerinden yol alınmaya çalışılıyor. Zor iş.

Fayda nasıl sağlanacak?

Öte yandan hiç değilse dünyanın geleceği­ni cehenneme çevirme garantisi veren plas­tik atıkların geri dönüşümü için verilen ça­balara bakalım. Tüm dünya test ederek an­ladı ki, plastik şişeler için depozito iade sisteminde ısrar edilmedikçe şansımız yok. Peki bundan dişe dokunur bir faydayı nasıl sağlayacağız? Sadece plastik depozito ücret­lerini artırarak.

Avrupa bu yolda epeyce yol kat etti. Ama Hırvatistan geride. Pek çok uzmana göre bu­nun nedeni, plastik içecek ambalajlarının ia­de depozito bedelinin düşük olması. Mesela iade edilen şişe başına Finlandiya 0,40 euro, Almanya 0,25 euro ödüyor. Hırvatistan'da 0.07 euro olan bedel, epeyce gürültü koptuk­tan sonra 1 Ocak 2025'de 0.10 euroya çıkarıla­cak. Yani 10 cente. Bu rakamı az bulanlar, hem çevreciler hem de geçimlerini şişe toplayarak sağlayan azımsanamayacak sayıdaki yoksul insanlar... Green Action ve diğer çevre örgüt­leri, kamu istişareleri sırasında depozito mik­tarının 0.15' euroya çıkarılması için bastırdı ama hükümet fazla buldu, reddetti.

2025’te sistem devreye girecek

Türkiye'deki durum mu? Medyaya yansı­yan haberlere bakılırsa, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından hayata geçirilen Depozito İade Sistemi (DİS), 1 Ocak 2025 tarihinde devreye giriyor. Sıfır Atık Pro­jesi kapsamında geliştirilen bu sistem, 0.1 lit­re ile 3 litre arasındaki plastik, cam ve metal içecek ambalajlarını kapsıyor. Her iade edi­len ambalaj için tüketicilere depozito bedeli ödenecek. İlk aşamada 5 bin noktada uygula­nacak sistem, belediye tesisleri, üniversiteler, zincir marketler ve AVM’ler gibi yoğun insan trafiğine sahip alanlarda hizmet verecek. De­pozito bedeli, Türkiye Emlak Katılım Banka­sı’nın altyapısıyla oluşturulan e-cüzdan he­saplarında birikecek ve tüketiciler bu biri­kimleri alışverişlerinde kullanabilecek.

Peki Hırvatistan'da bile bir plastik şişe ia­desine 10 cent ödenirken, bu rakam Türki­ye'de ne kadar olacak? Önce anlamakta ve inanmakta zorlandım ama sahiden de 25 ku­ruşmuş. Yani 1 cent! Ne kadar özendirici, va­rın siz düşünün.

Bu arada son havadislere göre, 1 Ocak 2019'dan itibaren ücretli hale gelen plastik poşetler de, beş yıldır marketlerde 25 kuru­şa satılıyormuş. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Plastik Poşet Komisyo­nu üyeleri, plastik poşetlerin 2025 yılındaki fiyatını istişare etmek için bir araya gelmiş. Ama dedim ya, Türkiye'nin her zaman ‘çok mühim’ gündemi oldu, oluyor; maalesef sıra ‘naylon-plastik mevzulara’ gelmiyor...