Kırgızistan’dan sonra kargaşa nerede başlar?

Dr. Mustafa TURHAN / Okan Üniversitesi

Türkistan devletlerinin dünya sahnesine çıkmasından beri yöneticiler için etnik ve siyasi yapılanma önemli hale gelmiş, yerüstü ve yeraltı kaynaklarının etkin ve verimli değerlendirilmesi ise bölge dışındaki devletlerin yöneticilerine kalmıştır.  Kazakistan, Çin, Özbekistan ve Tacikistan'a komşu, 199.9 bin Km2 yüzölçümü olan Kırgızistan tarımla uğraşan bir ülke iken son yıllarda madencilik sektörünün ve makine  sanayi sektörünün gelişmesi ile kaçınılmaz olarak dikkatleri üzerine çekeği beklenilmeliydi.

Yaklaşık 5.3 milyon nüfusunun yüzde 55'i Kırgızlardan, yüzde 18'i Ruslardan, yüzde 14'ü Özbeklerden değeri ise Türkmen, Kazak, Tacik unsurlardan meydana gelmiştir. SSCB'nin 1991'de dağılmasında önce çizilen sınırlar bugün siyasi kavgaların sebebi  olarak düşünülse de anlaşmazlıkların ve iç kargaşaların esas sebebi ekonomiktir.

"Türkistan Coğrafyası'nın Devletleri için çizilen sınırlar, kültürel, dini ve etnik durumlara dayandırılmadığı için 200 yıldır sorunlar devam etmektedir. Mesela Kırgızistan ile Çin arasındaki sınır sorunu 1860'da "Pekin Protokolu" le çözülmeye başlanılmışsa da, 1969 yılında çözüldüğü (1.) düşünülse de Kırgızistan  ve diğer Türkistan Ülkeleri arasındaki anlaşmazlıklar devam edeceği ortadadır.

Kırgızistan ile Çin Uygur Özerk Bölgesi'nde komşu olması Uygur Bölgesi'nde bulunan petrol, doğalgaz, uranyum, kömür, demir, bakır  gibi  zengin maden  yatakları sebebiyle Çin-Kırgızistan arasında muhtemel sorun, Çin Halk Cumhuriyeti'nin izlediği ekonomik politikalarla yaptığı ikili anlaşmalarla Kırgızistan'ın etki alanına alınma isteği ile Uygur'lar gibi Kırgızlara da uygulanacak asimilasyon hareketleri ile ileride yeni gelişmelere sebep olacaktır. 

Kırgızistan'ın 1.5 milyona yakın 2. büyük şehri  "Os" ve "Calal-Abad" şehirlerinde nüfusun büyük çoğunluğu Özbek olup Özbekler kuzeydeki Kırgızlara nazaran  ekonomik yönden daha güçlü ve ekonomik olarak daha özgürdürler. Özbekistan ile  Kırgızistan, Fergana vadisinde  Özbeklerin yaşadığı üç bölge'nin  Kırgızistan'a Kırgızların yaşadığı 7 bölge'nin Özbekistan'a verilmiş olması ile anlaşmazlıklara açık hale getirilmiştir. Burada esas mesele Özbek ve Kırgız etnik yapılarının varlığı değil, su ve enerji kaynaklarının kullanımıdır. Kırgızistan içersindeki Karaderya,  Sırderya, Akdura  önemli nehirler  Özbekistan için hayat kaynağıdır. Türkistan coğrafyasının su kaynaklarının yüzde 70'i  Kırgızistan içersinde olmasına rağmen su kaynakları ekonomik olarak kullanılmamaktadır. Issık Göl, 6200 Km2 alana sahip, 700 m civarında derinliği ile Dünyanın 23. büyük gölüdür. Sıcaklık bakımından Dünyanın 2. büyük gölü olup suları sıcaktır. Etrafında  termal sağlık amaçlı  tesisler inşa edilmiştir. Kırgızistan'da 2000 civarında göl çeşitli turizm ve sağlık sektörü için önemli su kaynağı rezervidir.

Vadi ve havzalar pamuk, tütün, afyon hardal yetiştirmeye ve tarım yapmaya çok elverişlidir. Ayrıca bu havzalar hayvancılık için de önemlidir.

Gelelim esas meseleye. Kırgızistan'ın  komşuları petrol ve doğal gaz zenginidir. Kazakistan'ın kesin petrol rezervi 30 milyar varil, 80 milyar varile ulaşacağı, gaz yataklarının 6 trilyon m3'e çıkacağı hesaplanmaktadır.

Özbekistan gaz rezervleri 6 trilyon m3 üzerindedir. Petrol rezervlerinin büyük kısmının Fergana Vadisinde olduğunu hatırlakta yarar vardır.  Uygur-Sincan Özerk Bölgede 10 trilyon m3, petrol rezervinin ise 20 milyar tonun üzerinde olabileceği hesaplanmaktadır (2.). Uranyum, wolfram, bakır, kömür, demir kurşun gibi bir çok sanayi maddesi de bu bölgededir.

Özbekistan, yıllık 80 ton saf altın üretimi ile Güney Afrika'dan sonra ikinci sıradadır. Dünya'nın en saf yüzde 99.99 altını Özbekistan'da çıkarılmaktadır. Özbek altın üretimi, Özbek-ABD ortak şirketi olan Zarafşan-Newmont tarafından işletilen altın madeni yanında Özbek- İngiliz ortak şirketi Goldfields şirketi de altın madenciliği yapmaktadır.  Dünya altın devi Newmont'un Özbekistan'dan sonra Kırgızistan'a geçmesi muhtemeldir. Kırgızistan jeolojisine göre altın yataklarının birleşik cevher şeklinde yoğunlaştığı düşünülmekte olup teknolojik güçlüklerden dolayı işlenmesi muhtemelen ileriki yıllarda düşünülecektir. Altın-kobalt, altın-antimuan, altın-polimetal yatakları şimdilik  ekonomik olmasa da teknolojik gelişmelerle ekonomik hale gelecek ve işletilmesi için Dünya çapında yarış başlayacaktır.

Kırgızistan, komşuları Özbekistan, Kazakistan, Sincan-Uygur Özerk Bölgesi yer altı ve yer üstü kaynaklarına sahiptir. Mesela, 30 milyon tonun üzerinde kömür rezervi ile, Tanrı dağlarında ürettiği demir cevheri ve Narin Bölgesinde yeni tespit edilen 5 milyar tonluk demir cevheri ile, 50 bin tonluk civa rezervi ile,   çeşitli bölgelerde tespit edilen altın rezervleri ile komşularında olan madenlerin varlığından söz etmek mümkündür..

1996 yılında Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Rusya ve Çin'in kurduğu "Şanghay İşbirliği Örgütü" ne 2001 yılında Özbekistan da üye olmuştur. Şanghay Örgütü, Orta Asya'nın güvenliği ve bölgesel ekonomik işbirliği  için kurulmuş olsa da, terörizmle mücadele, ayrılıkçılık hareketlere karşı planlar yapsa da  Kırgızistan'da meydana gelen hareketlerde etkili olamamıştır.

Bişkek yakınlarındaki Rus Üssü, Manas'daki ABD Üssü duruma müdahale etmemiştir veya edememiştir. Kargaşaya çatışmaya sebep olan etrafa ateş edenlerin kimliklerinin belirsizdir. Maskeli kişilerin hem Kırgızlara hem de Özbeklere ateş etmesi ve en önemlisi keskin nişancılar olması düşündürücüdür. 

Halkı fakir ama yer altı yerüstü kaynakları yabana atılamayacak büyüklükte olan ve  petrol, altın, gümüş, uranyum, titanyum, kömür madenlerinin yoğun şekilde işlendiği bölgede yer alan 27 Haziranda yapacağı Anayasa oylaması ile demokratikleşmeyi hedef alan Kırgızistan olayları bu bölge için yeni gelişmelerin öncüsü niteliğindedir.

Özbekistan'da siyasi olarak Rus etki alanında ise de ekonomik ve finansal gelişmesinde ABD ve batı etkisi büyüktür. Özbeklerin 2014 yılına kadar petrol ve gaz için 22 milyar dolarlık 52 adet projeyi hayata geçirme istekleri, Asya Kalkınma Bankasından  30 milyar dolarlık kredi talepleri, başta madencilik olmak üzere çeşitli sektörlerin gelişimi için 875 dolarlık kredi sağlamaya yönelmesi, "Fransız Veolia" şirketinin  içme suyu ve kanalizasyon gibi alt yapı yatırımlarına 375 milyon dolar finansman temini, petrol, doğal gaz,  yataklarının olduğu Fergana vadisi ile altın yataklarının olduğu Zarafşan Vadisinde sulama tesislerinin modernizasyonu için 100 milyon dolarlık kredi tahsisi, Çin Petrol Şirketi "CNPC" şirketinin 2010-2014 arasında petrol aramaları için 200 milyon dolarlık yatırım yapmayı hedeflemesi, Çin "CGNP Uranium Resource" şirketinin  ortak arama faaliyetlerine başlaması, 175 milyon dolarlık otoban ihalesinin Güney Kore ve Çin İnşaat şirketlerine verilmesi, Özbek ekonomisinde Rusya'nın etkisinin siyasetteki etkisi kadar büyük olmadığını gösterir.

Bölge yöneticileri, bilhassa Özbek Yönetimi, bu ekonomik tabloyu, oldukça zengin yer altı ve yerüstü kaynaklarının refaha dönüştürülmesini, ülkenin stratejik konumunu ve siyasi duruşunu, Rusya, ABD ve Çin etki alanlarını genişletme isteğini çok iyi analiz etmelidir.

(1.) Nermin Güler, "Çin'le Özbekistan Arasında Kırgızistan: Sınır Sorunları", Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Stratejik Analiz Dergisi, Sayı:15, Temmuz 2001.

(2.) Fatih Şen,  "Uluslararası Tepkiler Açısından Sincan-Uygur Sorunu", Ortadoğu Analiz, Eylül 2009. Cilt 1, Sayı 9.