'Tuta kelebeği' domatesi vurdu

Handan Sema CEYLAN - Duygu ŞAHİN

ANTALYA - Akdeniz ülkelerinden Türkiye'ye gelen "tuta absoluta" yani "tuta kelebeği" adlı zararlı böcek, domates üretimini ve ihracatını vurdu.

İlk kez Güney Amerika'da ortaya çıkan, bir yumurtayla bir nesil bırakabilen ve uçarak günde 35 kilometre yol alabilen tuta kelebeği, Avrupa'dan üç yıl sonra Türkiye'de görüldü. Yaklaşık bir ay önce Türkiye'deki domates alanlarını tehdit etmeye başlayan tuta kelebeği, sezonun bitmesine 2-3 hafta kala Türkiye'nin ihracatını da etkiledi. Bu konudaki en son gelişme Ukrayna'ya yapılan ihracatta ortaya çıktı. Ukrayna, Türkiye'den gelen 50 TIR domatesi geri gönderdi. Ancak sorun sadece ihracatla da sınırlı değil. Türkiye'de 11 milyon ton domates üretiliyor. Bir kısmı sanayide işlenen bu domateslerin 2 milyon tonu da iç piyasada tüketiliyor.

Hızla üreyen tuta kelebeğinin sera alanlarındaki zararı kontrol altına alınabilirken, açık alanda yapılan üretimler oldukça fazla etkileniyor. Bunun için Avrupa'daki domates üretimi bu kelebeğin zararlarını çok fazla hissetmedi. Ancak Afrika kıtasında, domates üretiminin yüzde 80'ine yakını zarar gördü. Türkiye'deki üretimin önemli bir bölümü açık alanda yapıldığı için zararın önemli boyutlarda olabileceği tahmin ediliyor. Hem üreticiler hem de ihracatçılar, bu konuda acil önlem alınmasını istiyor. Çünkü üreticilerin, çok hızlı üreyen bu zararlı ile tek başına mücadele etmesinin mümkün olmadığı belirtiliyor.

Tuta kelebeğinin çok dirençli olduğu, 4-5 yöntemin entegre bir şekilde kullanılmaması halinde yapılacak mücadeleler etkili olmuyor. Ayrıca mücadele için yüz milyonlarca liralık kaynak gerekiyor. Üreticiler, devletten bu konuda en az yüzde 50 destek beklediklerini belirtiyor. Bu böcek nedeniyle Türkiye'nin uğrayacağı zararın 700 milyon liraya ulaşabileceği kaydediliyor. Ayrıca tuta kelebeğinin şu anda büyük oranda domatesi etkilediği, ancak patates gibi başka ürünlere de zarar verebileceği belirtiliyor.

Kelebeğin peşine düştüler

"Allah beterin beterinden korusun denir ya, biz şimdi ihracatçılar olarak her şeyi bıraktık bu tuta absoluta'nın peşine düştük" diyen Antalya Yaş Meyve Sebze İhracatçı Birliği (AYMSİB) Başkanı Mustafa Satıcı, "Geçen sene 530 bin tonluk domates ihraç ettik. Bu yılki hedefimiz 600 bin tondu. Hedefimizi tutturmamıza az bir süre kala elimiz kolumuz bağlandı ve bu olay başımıza geldi. En büyük şansımız şu anda ihracat sezonun kapanmasına 2-3 hafta kalmış olması. 3 ay sonra yeni sezon başlayacak. Bu nedenle Tarım Bakanlığı'mızdan acil tedbir almasını istiyoruz" diye konuştu. Akdeniz ülkelerinin sıkıntıyı yaklaşık 5 yıldır yaşadığını, Türkiye'nin ise son bir aydır etkilendiğini vurgulayan Satıcı, "Günde 35 kilometre uçabilen bu böcek, muhtemelen bize yurt dışından geldi. Ukrayna Tarım Bakanlığı bizden domates alımını durdurdu. Avrupa bu sorunu yaşadığı için böcek karantina listesinde değil. Bizim bakanlığımız titiz davranarak, ihracatı durdurdu" dedi.

Bakanlığın alması gereken tedbirlere de dikkat çeken Mustafa Satıcı, Daha önce domatesteki hormon sıkıntısını bambus arısı yöntemiyle çözen bakanlıktan benzer bir tedbir bekliyoruz. Babanlık, faydalı böcek, tül ve ilaçtan oluşan entegre bir yok etme önlemini üreticiyi yüzde 50 destekleyerek almalı. Bu, seralarda üretim yapan domates üreticisi kadar, açık alan tarımı yapan çiftçilerimiz için de çok gerekli" diye konuştu.

50 bin aile geçindiriyor

Antalya Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Çetin Osman Budak, Antalyalı üreticilerin ürünlerinin yüzde 60-80'ini bu zararlı böcek yüzünden kaybedebileceğini söyledi. "Bu işin en önemli kısmı sosyal boyutu" diyen Budak, şöyle devam etti: "50 bin aile Antalya'da seralacılıkla hayatını kazanıyor. Biz Demre'den Gazipaşa'ya kadar bile bu işin önlemini alsak tuta absolutanın önüne geçemeyiz. Okyanusu aşarak gelen bu böceğe karşı Tarım Bakanlığı'nın entegre bir tedbir alması gerekiyor. Oda olarak, birçok kesimi bir araya getirerek yaptığımız beyin fırtınası sonrasında bir rapor hazırladık. Bu raporu iki hafta önce Antalya'yı ziyaret eden Tarım Bakanımız Mehti Eker'e sunduk. İspanya'da İtalya'da bu alanda ciddi tedbirler alınmış, örneğin tülün yüzde 100'ü devlet tarafından karşılanmış. Tuzaklara yüzde 30-50 civarında destek verilmiş. Bizim üreticilerimize de destek verilmeli."

Tarım Danışmanı İbrahim Akbulut, çiftçinin üretim konusunda teknik bilgisi olan uzmanlardan danışmanlık hizmeti alması gerektiğini vurguladı. Arıdan vazgeçip hormona dönmenin mümkün olmadığını, ilacın daha fazla kullanımının kalıntı sorununu beraberinde getirdiğini, bunun yanlış bir yaklaşım olduğunu kaydeden Akbulut, "Ürüne zarar veren böceği daha iyi tanıyıp, buna göre önlemler alınmalı. Bu bizim kaderimiz değil. Biz tuta ile mücadeleyi kazanabiliriz. Ama mücadele yöntemlerini belirleyip, herkes kendi üzerine düşen görevi uygulamaya koyarsa sorun çözülebilir" diye konuştu. Antalya Ticaret Borsası Meclis Üyesi İsmet Kerem de üreticilerin seralar içerisinde önlem almaya çalıştığını belirterek, bu mücadelenin bireysel mücadele ile başarıya ulaşamayacağını vurguladı. Tuta Absoluta yüzünden kaliteli üretim yapılamadığı taktirde ihracatçının da ihracat yapamaz hale geleceğini belirten Kerem, "Tuta zararlısı bu yıl ihracatta sezon sonuna geldiği için zarar çok çok büyük olmadı. Önümüzdeki ihracat dönemine 3-4 ay kaldı. Tuta ile mücadelenin bu süre içerisinde mutlaka başarıya ulaşması gerekiyor. Tarım Bakanlığı'nın yetkili bürokratlarına sesleniyorum, ihracatçıya sahip çıksınlar. Kazancın Türkiye'nin kazancı olduğunu unutmasınlar" dedi.

Tarım İl Müdürlüğü'nden Dr. Nurdan Topakçı, tuta absolutanın bölgede varlığının 7 ay öncesine dayandığını belirterek, 2009 yılı ekim ayında İzmir'e Tuta Absoluta hakkında bilgilendirildiklerini söyledi. Daha sonra yapılan çalışmalarda Demre'de, Kaş'ta tuta absolutanın tespit edildiğini anlatan Topakçı, "Tuta ile entegre mücadele şart" dedi. Çitçilere önerilerde bulunan Topakçı, üretim artıklarının tekrar sera ve çevresinde barındırılmaması, hemen imha edilmesi gerektiğini kaydetti. Tuta absolutanın patates yumrusuna henüz geçmediğini anlatan Topakçı, tül ve serum konusunda çiftçiye desteğin gündemde olduğunu belirterek, "Önlem alınırsa tuta ile mücadelede sonuç alınacağına inanıyorum" dedi.

Antalya Ziraat Mühendisleri Odası Başkanı Vahap Tuncer, Tuta Absoluta konusunda üreticilerin ve firmaların zamanında bilgilendirilmediğini söylerken, "O alanda çalışan firmalar zamanında bilgilendirilseydi tuta bu kadar zarar vermezdi" dedi. Sera artıklarının imha edilmeden gelişigüzel atıldığını belirten Tuncer, "Bu zararlı atıklardan milyonlarca tuta üreyecek ve gelecek sezon bu zararlı, domatesi tekrar tehdit edecek. Bunların usulüne uygun imha edilmesi ve geri dönüşümünün sağlanması lazım. Çiftçi bunu tek başına yapamaz. Geri dönüşüm sağlanmazsa tutaya karşı istediğiniz kadar sineklik, istediğiniz kadar ilaç kullanın önleyemezsiniz" dedi. Tuta absolutaya karşı iç karantina tedbirlerinin de eksiksiz uygulanması gerektiğini vurgulayan Tuncar, "Bu çok zor ama şimdi Antalya'yı tehdit eden bu zararlı Türkiye'deki tüm domatesleri tehdit edecek. Önlem alınmazsa domates üretip ihraç eden Türkiye, domates ithal eder hale gelecektir. Üreticiyi koruyacak, üreticinin var olmasını sağlayacak yapı hazırlaması lazım" dedi.

Antalya Ticaret Borsası (ATB) Başkanı Ali Çandır ise tuta absoluta ile herkesin kendine farklı bir yol çizerek mücadele yürüttüğünü belirterek, "ATB olarak çok taraflı, çok detaylı çalışarak bir yol haritası çıkarılmasını öneriyoruz. Antalya'da valilik nezdinde komisyon kurulmasını, bunun ilçelerde uzantısının olmasını ve çalışmaların kriz masası şeklinde oradan koordine edilmesini öneriyoruz" diye konuştu. Çandır, tuta ile mücadele kullanılacak tülün standardının ortaya konulmasını, kullanılacak ilaçların üreticiye deklare edilmesi gerektiğini, bir ekip oluşturularak köy köy zararlı hakkında bilgi verilmesinin sağlanmasını önerdi. Koppert Biyolojik Mücadele Ltd. Şti. Genel Müdürü Ali Eroğlu da Türkiye'de toplam 180 bin dekar domates alanı olduğunu ve bu zararlı böcekle mücadele edilemezse 500 milyon liralık verim kaybı yaşanacağını kaydetti.

Akdeniz'i 2007'de vurdu Türkiye'yi tehdit ediyor

- Tuta kelebeği ilk kez 1930'larda Güney Amerika'da ortaya çıktı.

- Akdeniz'e 2007'de İspanya'dan giriş yaptı.

- 2009 yaz sonları İzmir'de tespit edildi.

- Sonra bütün Güney bölgelerinde etkisini gösterdi.

- Tuta kelebeği günde 35 kilometre mesafe alabiliyor.

- 25 derece sıcaklıkta, 25 günde bir yumurta bırakıyor.

- Her yumurtası bir nesil yaratıyor.

- Özellikle domatesi seviyor.

- 4 aşamada kelebeğe dönüşüyor; yumurta, pupa, larva, ergin kelebek.

- Asıl büyük zararı larva aşamasında veriyor.

- Bitkinin sapı, yaprağı ve meyvesinde dokunun altına girdiği için yüzeysel müdahale etkili olmuyor. Bu nedenle de entegre mücadele gerekiyor.

- Entegre mücadelede hem kimyasal ilaçlar hem feromen tuzak, tülle kapatma ve yararlı böcekle müdahele gibi yöntemler birlikte kullanılıyor.

- Mücadeleye başladıktan sonra da etkisini yoldan yıla azaltıyor.

- Mücadele edilmemesi halinde en iyimser oranlarla zararı yüzde 20'yi bulabiliyor.

- Ürün domatesin üzerindeki delikli yapı, kelebeğin son etkisi olarak ortaya çıkıyor. Bu ürün kurtlu kabul ediliyor.

- Seralarda mücadele daha kolay ancak açık alanlarda tülle kapatma zorluğu var. Bu nedenle de açık alanlardaki zararı çok yüksek oluyor. Manisa, Çanakkale, Tokat, Konya, asmaya ve Çorum gibi ilerde domates daha çok açık alanda yetiştirildiği için zararın daha büyük olma olasılığı var. (domatesin daha çok açık alanda üretildiği Kuzey Afrika ülkelerinde tuta kelebeğinin zararının yüzde 70-80'leri bulduğu belirtiliyor.)

- Bir dönüm ekili alanda yılda yaklaşık bin 100 TL ek kimyasal ilaç kullanımı gerektiriyor. Diğer yöntemler de kullanıldığında bu maliyet bin 300 TL'ye çıkıyor.

- Bazı projeksiyonlara göre 180 bin dekar domates ekim alanında zararının yıllık 500 milyon TL'yi bulabileceği, mücadele maliyetiyle birlikte 750 milyon TL kayıp yaratacağı tahmin ediliyor.

- Mücadelede en etkili yöntemlerden birisi yararlı böcek kullanımı. Yararlı böcekler, doku altına sızmış larvaları hortumlarıyla emebiliyorlar.