Borsada devre kesici nedir? Ne zaman devreye girer ve ne kadar sürer?

Yatırımcıysanız fiyatlardaki büyük dalgalanmalar sizin için korkutucu olabilir çünkü yatırım araçlarının değerlerinin ciddi şekilde hareket ettiği durumlar büyük bir belirsizlik yaratabilir. Neyse ki borsa bunun için etkili bir güvenlik önlemi kullanıyor: devre kesici. Peki, devre kesici nedir? Borsada devre kesici kaç dakika sürüyor?

Devre Kesici Nedir?

Devre kesici uygulaması, borsada kullanılan bir acil durum önlemi. Devre kesici uygulamasının bir diğer ismi de otomatik seans durdurma sistemi. Otomatik seans durdurma sistemi, kendi kendine işleyen bir uygulama olduğu için bu isimle de anılıyor. Peki, otomatik seans durdurma sistemi ya da borsada devre kesici uygulaması ne anlama gelir?

Borsa genelinde ya da hisse özelinde gerçekleştirilebilen devre kesici uygulaması, piyasada belirli bir süre için işlem olanağını durdurur. Borsada ciddi düşüşler yaşandığında alım satım işlemlerini otomatik olarak durduran devre kesici uygulamasını bu yüzden elektrik sigortasına benzetebiliriz.

Borsa Genelinde Devre Kesici Uygulaması Ne Demek?

Devre kesici uygulaması borsa genelinde veya hisseler özelinde kullanılabilir. Borsa endekslerinde devre kesici uygulaması için birden fazla düşüş eşiği yer alır. Örneğin BIST100 iki eşiğe sahiptir. BIST100 endeksinde %5 ve daha fazla oranda düşüş yaşandığında devre kesici uygulanır. Sistem işlemeye başladıktan sonra bu düşüş %7'ye ulaşırsa uygulama ikinci kez gerçekleştirilir.

İkiden fazla devre kesicinin uygulandığı borsalar da mevcut. Örneğin ABD borsalarında üç aşamalı devre kesici uygulaması vardır. %7 ve %13'lük düşüşlerde işlemler 15 dakikalığına durdurulurken bu düşüş %20'ye ulaştığında borsa işleme gün boyu kapatılır.

Hisse Özelinde Borsada Devre Kesici Uygulaması Ne Demek?

Borsada devre kesici uygulaması; sadece borsa genelinde değil, pazarlarda da yaşanabilir. BIST'te Yıldız Pazar, Ana Pazar ve Alt Pazar olmak üzere üç ana pazar bulunur ve bu pazarlar büyüklüklerine göre farklı devre kesici uygulamalarına tabi tutulur. Yıldız Pazar, Ana Pazar ve Alt Pazar'da yer alan şirket hisselerinde yaşanan devre kesici uygulamalarına hisse özelinde devre kesici denir.

Borsada Devre Kesici Nasıl Çalışır?

Borsada devre kesici uygulaması başladığında öncelikle alım ve satım işlemleri durur. Devre kesiciye neden olan, fiyat eşiklerinin üstündeki ve altındaki emirler iptal edilir. Hisse veya borsa için yeni bir fiyat belirlenmesi amacıyla tek fiyat yöntemiyle değerlendirme yapılır.

Tek fiyat belirleme yöntemi; bir hissenin tek bir fiyata sabitlenmesi ve işleme kapatılması, ardından hisse için talep edilen işlemlerin değerlendirilerek en uygun koşullara göre fiyatın belirlenmesidir. Bu fiyata, devre kesici referans fiyatı adı verilir. Tek fiyat yöntemi likiditeyi sağlamak amacıyla yapılır.

Borsada devre kesici uygulaması sonrasında işlemlere sürekli işlem yoluyla devam edilir. Sürekli işlem; alım ve satım taleplerinin önce fiyat, sonra zaman sıralamasına göre sürekli eşleştirilmesine verilen isimdir. Fiyat önceliği, yatırım aracının güncel karşılığı olan değere en yakın teklif; zaman önceliği de bu teklifi kimin daha önce verdiğidir.

Borsada Devre Kesici Neden Uygulanır?

Borsada devre kesici uygulaması, yatırımcıyı ve piyasayı korumak amacıyla gerçekleştirilir. Borsada fiyatlar çeşitli etkenler nedeniyle öngörülemeyen şekilde artıp azalabilir. Borsada yaşanan bu dalgalanmalar kimi zaman spekülatif ataklar sebebiyle yaşanabilir. Yatırımcılar, büyük dalgalanmalar karşısında hatalı işlemler yaparak zarara uğrayabilir veya borsaya olan güvenini kaybedebilir. Devre kesici uygulaması devreye girdiğinde yatırımcının hatalı işlem yapması önlenir ve yatırımcının piyasada ne olduğunu anlaması için ona zaman tanınır. Ayrıca devre kesici, değerlerin dalgalanmasını destekleyen işlemleri de belirleyerek onları iptal eder. Böylece piyasa düzenini sağlayan bir otorite oluşturur.

Borsada Devre Kesici Nasıl Anlaşılır?

Borsada devre kesici uygulaması belirli aralıklarla yapılmaz. Daha önce de belirttiğimiz koşullar sağlandığında otomatik şekilde aktif olur. Ekonomiyi önemli ölçüde etkileyecek gelişmeler yaşandığında, piyasada spekülatif bir haber çıktığında ya da borsada manipülatif fiyat değişimleri gerçekleştiğinde devre kesicinin yaşanma olasılığı artar. Yatırımcı; gündemi, borsayı ve hisse değerlerini takip ederek devre kesici uygulanacağını tahmin edebilir. Ayrıca 10-30 dakika boyunca borsada işlem yapamadığında devre kesicinin uygulandığını anlayabilir.

Borsada Devre Kesici Ne Zaman Devreye Girer?

Borsada devre kesici, borsa işlemlerinin gerçekleştirilebildiği zaman diliminde yaşanır. Bunun nedeni, işlem olasılığı devam ederken yatırımcının spekülatif ataklara göre işlem yapmasını önlemektir. Kapanış seansından sonra ise borsada devre kesici uygulanmaz ve kapanış seansına yakın yaşanan devre kesici kapanışla birlikte sona erer.

Borsada devre kesiciyi aktive eden bazı koşullar vardır. Bu koşullar, borsa genelinde veya hisse özelinde değişiklik gösterir. Borsa genelinde daha önce de belirttiğimiz gibi %5 ve %7 düşüş baz alınır. Hisse özelindeki pazarlar için belirlenen eşiklere göre devre kesicinin devreye girmesi için:

- Yıldız Pazarda %10,

- Ana Pazarda %7,

- Alt Pazarda %5 oranında fiyat değişiklikleri gerekir.

Hisse senedi değerindeki böylesi büyük oynaklıklar devre kesici uygulanmasına neden olur.

Borsada Devre Kesici Ne Kadar Sürer?

Borsada devre kesici uygulaması farklı aşamaların gerçekleştirilmesi ile çalışan bir sistemdir. Borsada devre kesicinin ne kadar süre uygulanacağı bu aşamalarda geçen sürenin değişkenliğinden dolayı farklılaşır. Ancak borsada dakikalar boyunca işlem yapamayan yatırımcı, bu nedenle: "Borsada devre kesici ne zaman kalkar?" diye merak edebilir.

Borsada devre kesici, hangi borsada yaşandığına bağlı olarak farklı sürelerde uygulanır. Ancak borsa genelinde ve hisse özelinde yaşanan devre kesiciler için ortalama zaman dilimleri belirlenmiştir. Bu işlem genel olarak 10-30 dakika arasında uygulanır. Devre kesicinin tüm aşamaları bittiğinde ve eşleştirmeler yapıldığında ise devre kesici otomatik olarak kalkar.

Borsa Genelinde Devre Kesici Uygulaması Ne Kadar Sürer?

Borsa genelinde yaşanan devre kesici uygulamalarında öncelikle borsa 20 dakika kadar işlemlere kapatılır. Ardından 5 dakikalık emir toplama süresi işler ve talep edilen fiyatlar değerlendirilir. Fiyat belirlendikten sonra 5 dakika içerisinde eşleştirmeler yapılır ve borsa işleme açılır.

Hisse Özelinde Devre Kesici Uygulaması Ne Kadar Sürer?

Hisse özelinde yaşanan devre kesici uygulama süresi pazardan pazara farklılık gösterir. Ana pazarlardaki devre kesicilerde:

- Yıldız Pazar'da 5 dakika emir toplama süresi ve 2 dakika eşleştirme süresi,

- Ana Pazar'da 15 dakika emir toplama süresi ve 2 dakika eşleştirme süresi,

- Alt Pazar'da 15 dakika emir toplama süresi ve 2 dakika eşleştirme süresi vardır.

Borsada devre kesici süresi bazı koşullarda değişebilir. Örneğin Yıldız Pazar'da kapanış saatine 10 dakika kala devre kesici uygulanırsa emir toplama süresi 10 dakikaya çıkar. 17.50-18.00 arasında uygulanan bu devre kesici ile kapanış seansına kadar emir toplama devam eder ve kapanış seansından sonra emir toplama işlemleri de sona erdiğinde eşleştirmeler yapılır.

Devre kesicilerin ne kadar süreceği ve ne zaman tetikleneceği parametreleri zamanla değişebilir. Örneğin, 2020 yılında alınan bir kararla hisse özelindeki devre kesicilerde emir toplama süresi 15 dakikaya indirildi. Bu karardan önce borsa genelindeki devre kesici gibi hisse özelindeki devre kesiciler de 30 dakikaydı.