'Patates soğan ithalatı üretimi bitirir'

Ali Ekber YILDIRIM

Seçime iki gün kala kuru soğan ve patates fiyatındaki artış ülke gündemini sarstı. Hükümet, spekülatif olarak fiyatın artırıldığını ve ithalat yapılacağını açıklarken, muhalefet fiyat artışını tarım politikalarının iflası olarak nitelendiriyor.

Türkiye son 10 yıllık ortalamaya göre, ortalama 1.5 milyon dekar alanda yılda ortalama 4.5 milyon ton patates üretiyor. Dekar başına verim ise 3 ton civarında. Türkiye İstatistik Kurumu'nun 2018 1.Bitkisel Üretim tahminine göre 2017 yılında 4 milyon 800 bin ton olan patates üretiminin 2018'de 4 milyon 750 bin ton olacağı tahmin edildi. Fakat, bu tahmin yayınlandıktan sonra yağışların olumsuz etkisi nedeniyle üretimin daha da düşük gerçekleşeceği beklentisi var.

Kuru soğan üretimi ise Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 2017 yılında 2 milyon 131 bin ton iken 2018'de 2 milyon ton olacağı tahmin edildi.

Rekabet'ten 'patates soğan'a takip

Fiyat artışının nedenleri

Patates ve soğandaki fiyat artışının temel nedeni üretimdeki düşüş, hastalık ve iklim değişikliği nedeniyle hasadın yapılamaması. Özellikle patateste en son 2015 yılında bugünkü gibi fiyat yükselmiş ve hükümet o zaman da ithalat seçeneğini gündeme getirmişti. "İran'dan ithal edilecek patates hazır" denilmişti. O dönemde kaçak olarak İran'dan bir miktar patates Türkiye'ye girmiş, ancak resmi olarak ithalat yapılmadı. Fiyattaki artış nedeniyle patates ekimi arttı. Fiyat hızla düştü. Son 3 yıldır patates fiyatı çok düşük seyretti. Dolayısıyla üretici zarar ettiği için patates ekimini azalttı. 2015'te 1 milyon 538 bin 787 dekar alanda patates ekimi yapılırken, 2017'de 1 milyon 428 bin 835 hektara geriledi. 2018'de bunun daha da düşük olduğu ifade ediliyor. Üretimdeki düşüşe bağlı olarak piyasada patates azaldı. Fiyat yükseldi.

Mildiyö hastalığı etkili oldu

İkinci önemli neden hastalık. Patateste verim düşüklüğüne yol açan Mildiyö hastalığı, tarihte İrlanda' da 1840'lı yıllarda görülmüş ve yüz binlerce İrlandalı'nın açlıktan ölmesine neden olmuştu. Bu hastalık nemli ortamlarda oluşuyor. Patates mildiyösü (Phytophthora infestans), olarak bilinen ve bütün tarım alanlarında görülen bir mantar hastalığı. Nemli ortamlarda, yapraklarda küçük, sulu lekeler olarak ortaya çıkan hastalık, iklim şartlarının da uygun gitmesiyle yaprakların kuruyarak kahverengileşmesine ve ölmesine neden olur. Yapraklar kuruyunca altta ki yumrular büyümez ve çürür. İlaç mücadelesi zamanında yapılmazsa büyük verim kaybına neden olur. Yüzde 75'e varan verim kayıpları yaşanır. Çiftçi bir dekardan 6 ton patates alacağına 1.5 ton alabilir.

Fiyat çok düşerse çiftçi zarar eder

Erkenci patates üretiminin olduğu Adana, Ödemiş Hatay bölgesinde hem hastalığın ortaya çıkması hem de yağış nedeniyle patates hasadının gecikmesi piyasada ürünün azalmasına ve fiyatın yükselmesine neden oldu. Yakın zamanda Afyon, Niksar,Sandıklı bölgeleri devreye girince piyasaya daha fazla ürünün gelmesi ve fiyatın düşmesi bekleniyor. Ancak bu düşüş birden bire olmayacak. Sektör temsilcilerinin beklentisi fiyatın 3 liraya daha sonra 2 liraya ve ürünün en bol olduğu dönemde ise 1 lira veya daha da altına düşmesi beklenebilir. Fakat üreticinin üretime devam edebilmesi için tarlada patates fiyatının en az 2 lira civarında olması gerekiyor. Girdi maliyetlerindeki artış nedeniyle üretici 2 liraya satarsa para kazanabilecek.

Tüccar iklim değişikliğini fırsata çevirdi

Patateste ve kuru soğanda olumsuz iklim koşulları üretimi olumsuz etkilerken fiyatın yükselmesinde önemli etkenlerden birisi. Uzmanlardan aldığımız bilgilere göre, kuru soğan da iki ürün grubu var. Birisi kısa gün soğanı dediğimiz depolanması pek mümkün olmayan ve kısa sürede tüketilen, diğeri ise uzun gün soğanı olarak bilinen ve depolanabilen soğanlar. depolanabilen soğanlar da Nisan sonuna kadar depolanabiliniyor. Üretimin az olduğunu ve depolarda soğan kalmadığını gören bazı tüccarlar kısa gün soğanının ilk olarak piyasaya süren Hatay Reyhanlı'daki tarlalarda soğanı satın aldı. Ramazan Bayramı öncesi 1 lira olan soğanı bayram sonrası 2.5 liraya çıkardı. Çiftçi para kazanamadığı için üretim zaten düşerken, piyasada oynanan bu oyunla kuru soğan fiyatı 7 liraya kadar çıktı. Amasya'da erkenci uzun gün soğanının da dolu yağışından olumsuz etkilenmesi piyasayı elinde soğan olan tüccara bıraktı. Polatlı'da 20-25 Temmuz'da soğan hasadı yapılıncaya kadar yüksek fiyatın devam etmesi bekleniyor. Polatlı soğanı piyasaya girdiğinde fiyat düşer.

İthalat üretimi bitirir

Ekonomi Bakanı Nihat Zeybekçi kuru soğan ve patates ithalatının yapılabileceğini açıkladı. Bu açıklama ile fiyat biraz olsun gerilemiş görünüyor. Fakat gerçekten ithalat yapılırsa üreticiler, patates tohumu üretenler endişeyle üretimin yapılamaz hale geleceğini ve ithalatla birlikte birçok hastalığın ülkeye girebileceğine dikkat çekiyor.

İthal edilen patateslerin bir bölümünün tohum olarak kullanılabileceğini belirten sektör temsilcileri, ithal edilen patatesin tohum olarak kullanılmasının verimi düşüreceğini ve hastalıkları artıracağını iddia ediyor.

İthalatın Mısır veya Avrupa'dan yapılabileceğini bunun da ciddi zaman alacağını belirten sektör temsilcileri Temmuz ayında piyasaya girecek yeni ürünle fiyatın zaten düşeceğini hatırlatarak: "İthalat kısa vadede fiyatı düşürse de üretime ve üreticiye çok büyük zararı olur. Üstelik yeni ürün piyasaya girerken yapılacak ithalat üretimi bitirir. Eylül-Ekim'de kimse patates ekmez. O zaman daha çok ithalat yapmanız gerekecek. Yani kırmızı ette olduğu gibi bu işin sonu gelmez. İthalat arttıkça üretim azalır. Üretim azalınca daha çok ithalat yapmanız gerekecek" yorumunu yapıyor.

Soğan ithalatı Azerbaycan veya Ukrayna'dan olabilir

Konuştuğumuz uzmanlar Türkiye'nin soğan ithalatı yapabileceği 4 ülke olduğunu belirterek şu değerlendirmeyi yapıyor:" Kuru soğan ithalatı daha önce hiç yapılmadı. Yapılabilecek 4 ülke var. Azerbaycan, Ukrayna, Mısır ve İran. Fakat bu ülkelerde de yeterli miktarda soğan yok. Ayrıca kalitesi de iyi değil. En uygunu Ukrayna görünüyor. Fakat, bu hafta içinde ithalat olursa piyasaya etkisi olur. Bu da mümkün değil. İthalatın olması için belli bir zaman gerekiyor. O zamana kadar zaten iç piyasaya ürün giriş, artacak ve fiyat gerileyecek. Bu nedenle yapılacak ithalat gelecek dönemde üretimi olumsuz etkiler."

Türkiye kendi kendine yeterli

Türkiye, patates ve kuru soğanda kendi kendine yeterli olduğu gibi her iki üründe de ihracat yapıyor. Bugüne kadar patateste hiç ithalat yapmayan Türkiye, üretimin çok olduğu yıllarda 200 bin ton civarında ihracat yapıyor. Gıda, tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre, 2013 yılında 316 bin ton ihracat yapılırken, 2015'te 13 bin 283 ton ihracat yapılabildi. 2016'da 191 bin 488 ton, 2017'de ise 205 bin 341 bin ton ihracat gerçekleştirildi.
Kuru soğanda da Türkiye, yıllık ortalama 2 milyon ton üretiminin büyük bölümünü iç piyasada tüketirken yüzde 5'ini Rusya, Irak, Suriye gibi ülkelere ihraç ediyor.